Α. Ευφραιμίδης, τέως πρόεδρος Μικρασιατών Ξάνθης: «Πρέπει οι νέοι μας να
διδάσκονται ιστορία. Πρέπει να έχουν επαφή με τις ρίζες τους»
Η καταστροφή της Φώκαιας στην Ιωνία μέσα από κείμενα του Φελίξ Σαρτιό, του Γάλλου
αρχαιολόγου που τα κατέγραψε και βοήθησε πολλούς Έλληνες να φυγαδευτούν –
Φωτογραφίες από το αρχείο του που διέσωσε ο ιστορικός φωτογραφία Χ. Γιακουμής
Ο 19 ος αιώνας κατά κοινή ομολογία ήταν ιστορικά από τους πιο αιματοβαμμένους για τον
κόσμο που έζησε δύο από τους φονικότερους παγκόσμιους πολέμους με εκατομμύρια
θύματα. Η χώρα μας μέσα σ’ αυτή την λαίλαπα βίωσε μια από τις πιο αιματηρές περιόδους
της ιστορίας της μετά την επανάσταση του 1821. Στο πλαίσιο της πάλης των συμφερόντων
των μεγάλων δυνάμεων από τον διαμελισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και σε
συνδυασμό με την άνοδο στην εξουσία του κινήματος των Νεότουρκων του Κεμάλ
Ατατούρκ που διψούσε για εξουσία, βρέθηκε στο στόχαστρο ανυπεράσπιστος στην δίνη
των γεγονότων όλος ο ελληνικός πληθυσμός της Μικρασίας και του Πόντου, καθαρό
ελληνικό στοιχείο της Ιωνικής γης. Τα γεγονότα του ξεριζωμού από την Σμύρνη και την
ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας και του Πόντου είναι γνωστά και αποτελούν απ’ την
πιο σκοτεινές και σπαρακτικές σελίδες της ιστορίας μας. Όπως υπάρχουν και άλλα
παρόμοια σε αγριότητα, βία και καταστροφή που παρέμειναν χρόνια στην σκιά της
ιστορίας πάρα το γεγονός ότι αποτέλεσαν το προοίμιο της μεγάλης καταστροφής του 1922.
Α. Ευφραιμίδης, τέως πρόεδρος Μικρασιατών Ξάνθης: «Πρέπει οι νέοι μας να
διδάσκονται ιστορία. Πρέπει να έχουν επαφή με τις ρίζες τους»
Ήταν η καταστροφή της Φώκαιας στην Ιωνία, στις 13 Ιουνίου του 1914. Μπορεί λίγοι να το
γνωρίζουν ως γεγονός και μόνο μέσα από τις διηγήσεις όμως η ιστορική μνήμη είναι ισχυρή
και δεν παραγράφεται. Ο κ. Ανδρέας Ευφραιμίδης, τέως πρόεδρος του πολιτιστικού
Συλλόγου Μικρασιατών «Αλησμόνητες Πατρίδες» κάθε χρόνο τέτοια μέρα δεν μπορεί να
κρύψει ένα δάκρυ… Τι κι αν πέρασαν 107 χρόνια από τότε! Πάντα θυμάται τις διηγήσεις
των γονιών του που ήρθαν μικρά παιδιά προσφυγόπουλα ξεριζωμένα από την πατρίδα
τους. Θυμάται την ιστορία του παππού του, ενός από τους πλουσιότερους νοικοκύρηδες
της πόλης που είχε επιχείρηση επεξεργασίας χαλκού (χαλκουργείο) και σε μια νύχτα οι
τούρκοι του κατέστρεψαν τον μόχθο μιας ζωής και ο ίδιος οδηγήθηκε όμηρος στο
στρατόπεδο του Ερζερούμ ενώ οι δικοί του εκδιώχθηκαν και άλλοι βασανίστηκαν και
θανατώθηκαν. Ο ίδιος επέζησε μετά από πολλές κακουχίες και ήρθε να συναντήσει τους
δικούς του και να ξαναχτίσει τη ζωή του: « Πρέπει οι νέοι μας να διδάσκονται ιστορία.
Πρέπει να έχουν επαφή με τις ρίζες τους . Γι αυτό πιστεύω ότι οι σύλλογοι επιτελούν
σπουδαίο έργο γιατί αναβιώνουν έθιμα και παραδόσεις και τα μεταλαμπαδεύουν στην νέα
γενιά. Είναι όμως χρήσιμο μαζί με τον χορό να διδάσκουμε και ιστορία. Μόνο έτσι
διασφαλίζουμε την ιστορική μνήμη και την συνέχεια», μας λέει συγκινημένος ο κ.
Ευφραιμίδης.
Βραβευμένο ντοκιμαντέρ «Γεγονότα στη Φώκαια 1914»
Την ιστορία της καταστροφής της Φώκαιας σαν σήμερα πριν από 107 χρόνια διέσωσε ως
ιστορικό γεγονός κ αι την κατέγραψε ο ένα γάλλος αρχαιολόγος Φελίξ Σαρτιό που εκείνο
τον καιρό πραγματοποιούσε ανασκαφές στην Παλαιά Φώκαια της Μ. Ασίας, αναζητώντας
στην αρχαία Μητρόπολη της Μασσαλίας. Άθελά του είχε γίνει μάρτυρας μιας
παραστρατιωτικής επιχείρησης που είχε ως αποτέλεσμα τον διωγμό χιλιάδων ελλήνων από
την περιοχή. Μαζί με τους συνεργάτες του καταφέρνουν να σώσουν και να φυγαδεύσουν
πολλούς Έλληνες. Αυτός ο πρώτος διωγμός του 1914 παρέμεινε ξεχασμένος μέχρι το 2005
όταν ο ιστορικός φωτογραφίας Χάρης Γιακουμής ανακάλυψε ς στο Παρίσι το φωτογραφικό
αρχείο και τα κείμενα του Σαρτιώ. Το υλικό αξιοποίησαν οι Ανιές Σκλάβου και ο Στέλιος
Τατάκης δημιούργησαν το βραβευμένο ντοκιμαντέρ «Γεγονότα στη Φώκαια 1914». Για την
ιωνική Φώκαια έχουν γράψει-συγγράψει εργασίες ο Νικόλαος Αχ. Χόρμπος, ο Παρασκευάς
Γ. Συργιανόγλου και άλλοι.
Μυτιλήνη (Σάββατο, 13 Ιουνίου 1914) (φωτ. αρχείο Félix Sartiaux)
Η καταστροφή της Φώκαιας στην Ιωνία μέσα από κείμενα του Φελίξ Σαρτιό
«Λεηλατούν, πυρπολούν, σκοτώνουν ψυχρά, χωρίς μίσος, κατά μια έννοια μεθοδικά.
Επικεφαλής τους είναι δύο άτομα που πολλοί γνωρίζουν στην περιοχή ως ενεργά μέλη της
τοπικής Επιτροπής «Ένωση και Πρόοδος». Εφαρμόζουν πρόγραμμα, που τους έχουν
σχεδιάσει στο όνομα των ανώτερων συμφερόντων της Αυτοκρατορίας και της θρησκείας. Η
λεηλασία, οι προσωπικές εκδικήσεις, ο βιασμός είναι ο μισθός τους». (Φελίξ Σαρτιό, «Le sac
de Phocee et l' expulsion des Grecs ottomans d' Asie Mineure», Ιούνιος 1914)
ΦΕΛΙΞ ΣΑΡΤΙΟ: «… Οι πόρτες που είχαν φροντίσει να κλείσουν έχουν παραβιαστεί»
Ουρλιαχτά ακούγονται, αλαλιασμένοι άνθρωποι φεύγουν τρέχοντας με τα ρούχα σκισμένα
και το πρόσωπο ματωμένο, ενώ οι πληγωμένοι σέρνονται στο κατώφλι. Όσοι επιτιθέμενοι
είχαν μπει με τη βία στα σπίτια βγαίνουν, με τις αγκαλιές φορτωμένες μπόγους, που τους
στοιβάζουν βιαστικά μέσα σε μεγάλα κοφίνια πάνω στα ζώα τους. Ένας φίλος μας, ο
Παναγιώτης Παναγιωτάκου, είναι στο σπίτι του, πολύ κοντά μας, μαζί με την αδελφή και
την κόρη του. Σαρικοφόροι Τούρκοι εισβάλλουν. Βλέπω την ψηλή κορμοστασιά του να
ορθώνεται μπροστά στις δύο γυναίκες. Εκτείνει τα χέρια για να τις προστατεύσει. Του
ρίχνουν στην κοιλιά, και αρχίζει να παραπαίει πηγαίνοντας προς τη θάλασσα. Δεν έχει
προλάβει να κάνει λίγα βήματα, και δεύτερος πυροβολισμός στην πλάτη τον ξαπλώνει
καταγής. Η αδελφή του το βάζει στα πόδια, την παίρνουν στο κατόπι, ο ένας την πνίγει στη
θάλασσα. Η κόρη του τρέχει προς εμάς, ουρλιάζοντας φοβισμένη. Για να την
προστατεύσουμε την μπάζουμε σε ένα από τα σπίτια μας. Επικρατεί τέτοιος πανικός ώστε
άλλη γυναίκα πνίγεται μπροστά στα μάτια μας, σε σημείο της ακτής όπου το νερό δεν
ξεπερνάει τους 60 πόντους.
Το πλήθος ορμάει προς τις προκυμαίες, αναζητώντας με το βλέμμα πλεούμενα για να
φύγει. Όλα σχεδόν τα πλεούμενα έχουν εξαφανιστεί από την προηγουμένη. Φωνές φρίκης
απαντούν στους πυροβολισμούς. Εγκαταλείπω την ιδέα να περιγράψω όλες τις σκηνές που
διαδραματίζονται μπροστά μας. Η συνοικία μας βρίσκεται στην άκρη της θάλασσας, τα
σπίτια είναι αραιά χτισμένα, με κήπους γύρω. Η περιοχή είναι ανοιχτή και σχετικά εύκολα
μπορείς να φύγεις και να ξεφύγεις από τους φονιάδες. Τι να έγινε στα λαβυρινθώδη
σοκάκια, όπου είναι κρυμμένος ο όγκος του πληθυσμού; Τι φρικαλεότητες να έγιναν στη
σκιά, μακριά από το επικριτικό μας βλέμμα; Δεν θα το μάθουμε ποτέ».
«Μπορούμε άραγε να ελπίζουμε ότι η Ευρώπη θα ενδιαφερθεί για την τύχη του
δύστυχου αυτού πληθυσμού της Μικράς Ασίας;»
έφιπποι Τσέτες να μπαίνουν στην πόλη από τη βόρεια πλευρά (Σάββατο, 13 Ιουνίου
1914) (φωτ. αρχείο Félix Sartiaux)
Σύντομα καταφέρνω να ελέγξω τη συγκίνησή μου και παρατηρώ αυτούς που μας
επιτίθενται. Πολλοί με πλησιάζουν και μου απλώνουν το χέρι. Αναγνωρίζω μερικούς. Ένας
από τους συντρόφους μας, που κατοικεί στην περιοχή από πολλά χρόνια, αναγνωρίζει
περισσότερους. Είναι όλοι χωρικοί από τα γύρω τούρκικα χωριά, το Ουλουμπουνάρ, το
Κοζμπεαλί, το Ισικιεβέ, το Γενίκιοϊ, που τα επισκέφθηκα για καιρό αναζητώντας
αρχαιότητες. Δεν είναι ούτε έποικοι από τη Μακεδονία ούτε επαγγελματίες ληστές.
Είναι οι συνήθως τόσο πράοι, τόσο ειρηνικοί και τίμιοι άνθρωποι, με ηρεμία και γλύκα
παροιμιώδη,
όπως έγραφε πολύ σωστά η Αυτού Εξοχότητα ο Σαΐντ Χαλίμ πασάς. Με έχουν
φιλοξενήσει επανειλημμένα. Είναι προφανές ότι δεν ενεργούν αυτοβούλως. Μας το λένε οι
ίδιοι: «Λάβαμε διαταγές, τις εκτελούμε, απλώς αποδίδουμε δικαιοσύνη»…
Ποιο χέρι τους κατευθύνει; Τα όπλα που κρατούν είναι του κράτους, ντουφέκια Μαρτίνι και
βραχύκαννα μουσκέτα πυροβολικού. Ποιος τους εξόπλισε με τόσα όπλα και κανονικά
πολεμοφόδια; Οι τοπικές αρχές είναι μιλημένες, αφού δεν πάρθηκε κανένα μέτρο
προστασίας και, εκτός από τους τέσσερις δικούς μας χωροφύλακες, κανένας άνδρας της
τριανταμελούς φρουράς, κανένας αξιωματικός δεν έκανε έστω μια κίνηση για να εμποδίσει
φόνο ή λεηλασία.
Ο γενικός κυβερνήτης Ραχμί Μπέης είχε προειδοποιηθεί εν ευθέτω χρόνω… Ο βαλής της
Προύσσας, ο μουτεσαρίφ (έπαρχος) των Δαρδανελλίων είναι επίσης ανακατεμένοι, όπως
ανακατεύτηκε, μερικές εβδομάδες πριν, ο βαλής της Αδριανούπολης. Η οργάνωση δίνει,
άρα, διαταγές στους γενικούς κυβερνήτες των επαρχιών.
έφιππος Τσέτης σεργιανίζει περήφανος με δυο ομπρέλες.. Πίσω του, Έλληνες κάτοικοι
καλούν απεγνωσμένα τα πλοιάρια για να προσεγγίσουν (12-13 Ιουνίου 1914) (φωτ.
αρχείο Félix Sartiaux)
Μπορούμε άραγε να ελπίζουμε ότι η Ευρώπη θα ενδιαφερθεί για την τύχη του δύστυχου
αυτού πληθυσμού της Μικράς Ασίας, που τα δικαιώματά του στη χώρα και οι παλιές
παραδόσεις, αν εξαιρέσουμε το αίσθημα της ανθρωπιάς, μετρούν δυστυχώς ελάχιστα,
προκειμένου να αντιμετωπιστούν με καλοσύνη και έλεος, μπροστά στα μεγάλα
συμφέροντα που διαιρούν τις Δυνάμεις;».
(Το κείμενο αυτό του Φελίξ Σαρτιό μεταφράστηκε από τον Χάρη Γιακουμή και
δημοσιεύτηκε στο δίγλωσσο λεύκωμα «Phocee 1913-1914. Le temoignage de Felix
Sartiaux», εκδ. Kallimages, Παρίσι, 2008).
Μαριάννα Ξανθοπούλου
mxanthopoulou@empros.gr
