Η Ευρωπαϊκή Εβδομάδα Εμβολιασμών (European Immunization Week) πραγματοποιείται κάθε χρόνο από τις 26 Απριλίου ως τις 2 Μαΐου 2021 με πρωτοβουλία του ευρωπαϊκού τμήματος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Τα κράτη-μέλη ενώνουν τις προσπάθειες τους με στόχο την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση της παγκόσμιας κοινότητας σχετικά με τη σπουδαιότητα και τα οφέλη των εμβολίων, ως ζωτικής σημασίας για την πρόληψη των ασθενειών και την προστασία της ζωής των ανθρώπων όλων των ηλικιών, ως ατομικό δικαίωμα και ευθύνη. Παράλληλα τιμούν τους πραγματικούς «Ήρωες των Εμβολίων» (Vaccine Heroes), που συμβάλλουν με πολλαπλούς τρόπους στην ατομική και συλλογική ανοσία οι οποίοι είναι οι επαγγελματίες υγείας που διενεργούν εμβολιασμούς, οι γονείς που επιλέγουν να προστατεύσουν τα παιδιά τους με τον εμβολιασμό καθώς και όσοι αναζητούν επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες τις οποίες διαχέουν στο κοινό, προάγοντας ο καθένας με τον δικό του τρόπο τον εμβολιασμό ως ασπίδα προστασίας για την υγεία.
Βέβαια υπάρχουν και πολλοί που είναι επιφυλακτικοί απέναντι στις ωφέλειες των εμβολίων ανησυχώντας για την ασφάλειά τους και αναρωτώμενοι για την αναγκαιότητα τους οδηγώντας τους εαυτούς τους είτε σε μια στάση επιφυλακτικότητας απέναντι στον εμβολιασμό είτε σε μια στάση άρνησης (Yacub et al. 2014). Αυτές οι στάσεις οφείλονται σύμφωνα με τους Yacub et. al (2014) σε έλλειψη πληροφόρησης ή σε ελλιπή πληροφόρηση.
Σύμφωνα με την βιβλιογραφία τα τελευταία χρόνια τεράστια ποσά έχουν επενδυθεί για την πρόοδο της κλασσικής ιατρικής. Δύο, όμως, σταθμοί ξεχωρίζουν σημαντικά. Ο πρώτος είναι η ανακάλυψη της πενικιλίνης και στη συνέχεια πολλών άλλων αντιβιοτικών που έσωσαν και συνεχίζουν να σώζουν τους ανθρώπους από τις μικροβιακές λοιμώξεις. Το μεγαλύτερο όμως επίτευγμα είναι η ανακάλυψη και εφαρμογή των εμβολίων. Τα εμβόλια αποτελούν αναμφισβήτητα το καλύτερο όπλο πρόληψης έναντι των μικροβιακών και των ιογενών λοιμώξεων. Επιπλέον μπορούν να αποτελέσουν σημαντική ασπίδα πρωτογενούς προφύλαξης από κάποιες μορφές καρκίνου.
Τα εμβόλια έσωσαν και συνεχίζουν να σώζουν εκατομμύρια ανθρώπους και με τη χρήση τους εξαφανίστηκαν από το πλανήτη μας θανατηφόρες ασθένειες όπως είναι για παράδειγμα η πανώλη, η ευλογιά, ο επιδημικός τύφος και ο άνθρακας. Οι νέοι κυρίως γονείς σήμερα δεν έχουν δει πλέον διφθερίτιδα, πολιομυελίτιδα, τέτανο και άλλα λοιμώδη νοσήματα. Το γεγονός αυτό ναι μεν είναι πάρα πολύ σπουδαίο, αλλά έχει και μία αρνητική παράμετρο, ότι ίσως δεν γνωρίζουν τις δυσάρεστες συνέπειες που μπορεί να έχουν και έτσι δεν είναι φανατικοί υποστηρικτές των εμβολίων, με κίνδυνο επανεμφάνισης των λοιμωδών νοσημάτων.
Λόγω των εμβολίων πολλές ασθένειες που ταλαιπώρησαν την ανθρωπότητα τα τελευταία 5000 χρόνια έχουν ελλείψει ή δαμασθεί με τη χρήση των εμβολίων και για κάποιες από αυτές ενδεικτικά θα αναφερθώ στην ιστορικότητά τους στην συνέχεια του άρθρου. Πάντως η ευλογιά αποτελεί ήδη παρελθόν από το 1978, ενώ άλλες ασθένειες, όπως ο τύφος, ο τυφοειδής πυρετός, ο άνθρακας, η πανώλη, η διφθερίτιδα, η πολιομυελίτιδα και η λύσσα ευρίσκονται υπό έλεγχο και λίγα περιστατικά δηλώνονται κάθε χρόνο. Δυστυχώς όμως υπάρχουν ασθένειες που προκαλούν ακόμα το θάνατο σε εκατομμύρια άτομα, κυρίως σε αφρικανικές και ασιατικές χώρες, όπως η φυματίωση, η ηπατίτιδα Β, ο κοκίτης, η ιλαρά, ο τέτανος ακόμα και η εποχική γρίπη, και η χορήγηση των εμβολίων θα εξακολουθήσει να είναι πολύ σημαντική για πολλές ακόμα δεκαετίες.
Ιστορικά θα αναφερθώ ενδεικτικά σε 5 επιδημίες που ταλαιπώρησαν την ανθρωπότητα και εξαλείφθηκαν ή τέθηκαν υπό έλεγχο με τη χρήση των εμβολίων.
(Α) ΕΥΛΟΓΙΑ Η πρώτη επιδημία ευλογιάς, γνωστή και σαν Variola καθώς προέρχεται από τη λατινική λέξη varus που σημαίνει σημάδι στο δέρμα, συνέβη το 1350 π. Χ. στην αρχαία Αίγυπτο και στη Ασία. Ο Φαραώ Ραμσής ο πέμπτος πέθανε από ευλογιά τo 1157 π. Χ. Σημάδια ευλογιάς διαπιστώθηκαν στη μούμια του.
Ο βασιλιάς Louis XV της Γαλλίας, η βασίλισσα Mary II της Αγγλίας, ο αυτοκράτορας Joseph I της Αυστρίας, ο βασιλιάς Luis I της Ισπανίας, ο Τσάρος Peter II της Ρωσίας και η βασίλισσα Elenora της Σουηδίας, πέθαναν από ευλογιά, αλλά, ο Wolfgang Amadeus Mozart, η βασίλισσα Elizabeth I, ο Joseph Stalin και ο Abraham Lincoln, ασθένησαν αλλά επέζησαν. Στην Ευρώπη έφθασε τον 5o-7o αιώνα μ. Χ., στην Κεντρική Αμερική το 16ο αιώνα και στις αποικίες της Βορείου Αμερικής το 17ο-18ο αιώνα. Το γεγονός ότι τα άτομα που επιβίωναν από τη νόσο δεν ξανανοσούσαν, ώθησε μια Βουδίστρια καλογριά στην Κίνα (1022-1063), να παίρνει ξύσματα από κρούστες ευλογιάς, να τα τοποθετεί σε σκόνη και να τα φυσά στη μύτη υγιών ατόμων (Variolation). Αυτή η πρακτική συνεχίστηκε μέχρι το 1800 σε πολλές χώρες της Ασίας.
Στη Ευρώπη άρχισε το 1710 και συνεχίστηκε μέχρι την ανακάλυψη του εμβολίου. Παρ’ όλο που με τη συγκεκριμένη μέθοδο 2-3% των ατόμων αυτών πέθαιναν, η συχνότητα της ευλογιάς ελαττώθηκε κατά 10 φορές. Το πρώτο εμβόλιο που αναφέρεται στην Ιστορία της Ιατρικής είναι το εμβόλιο εναντίον της ευλογιάς. Το 1796 ο Βρετανός παθολόγος Edward Jenner (1749-1823) παρατήρησε ότι οι γυναίκες που άρμεγαν τις αγελάδες παρουσίαζαν φυσαλίδες στα χέρια τους (cowpox-δαμαλίτιδα) και δεν νοσούσαν από ευλογιά. Ο Jenner χρησιμοποίησε το υγρό από τις φυσαλίδες αυτές και εμβολίασε ένα οκτάχρονο αγόρι τον James Phipps. O James, όταν ήρθε σε επαφή με άτομα που έπασχαν από ευλογιά, δε νόσησε. Το πρώτο εμβόλιο ήταν πλέον γεγονός. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η λέξη vaccine προέρχεται από την Λατινική λέξη vacca που σημαίνει αγελάδα. Αργότερα ο Pasteur χρησιμοποίησε την λέξη vaccine για όλα τα εμβόλια
(Β) ΛΥΣΣΑ Στην ιστορία αναφέρεται ότι το 2300 π. Χ. οι κάτοικοι της Βαβυλώνας, που τα λυσσασμένα σκυλιά τους προκαλούσαν με το δάγκωμα τους το θάνατο σε ανθρώπους, πλήρωναν βαρύ πρόστιμοΤο 400 π.Χ. ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ορισμένα σκυλιά πάσχουν από τρέλα, γίνονται επιθετικά και προκαλούν συμπτώματα και θάνατο σε όσους δαγκώσουν. Οι αρχαίοι Έλληνες συσχέτισαν 2 θεούς με τη λύσσα. Τον υιό του Απόλλωνα Αρισταίο, για την πρόληψη και την Άρτεμη για τη θεραπεία. Το όνομα της η νόσος, το πήρε από την αρχαία θεά της μανίας και της τρέλας Λύσσα. Το 1271 περιγράφεται η πρώτη επιδημία στη Γερμανία με 30 νεκρούς, από δάγκωμα λυσσασμένων λύκων. Το 1400 η νόσος εξαπλώνεται στην Ισπανία, το 1586 στο Βέλγιο, την Αυστρία, την Ουγγαρία και τη Μικρά Ασία, το 1604 στη Γαλλία, το 1703 μεταφέρεται στο Μεξικό και το 1734 στην Αγγλία. Το 1763 συνέβη μεγάλη επιδημία στην Ιταλία, τη Γαλλία και την Ισπανία. Τα επόμενα 100 χρόνια η λύσσα εξαπλώνεται σχεδόν σε όλο τον κόσμο (Ευρώπη, Βόρειο Αμερική, Καναδά, γαλλικές αποικίες, Χιλή). Κατά την περίοδο αυτή οι αρχές ορισμένων χωρών (Αγγλία, Ισπανία) δίδουν τη άδεια να πυροβολούνται όλα τα λυσσασμένα σκυλιά – στην Αγγλία, μάλιστα το 1759 πρόσφεραν 2 σελίνια για κάθε νεκρό σκύλο και αργότερα 5 σελίνια. Το πρώτο εμβόλιο κατά της λύσσας, δημιουργήθηκε από το Louis Pasteur και το βοηθό του Émile Roux το 1885 και περιείχε ζωντανούς, αλλά εξασθενημένους ιούς. Παρ’ όλο που ο Pasteur και η ομάδα του δεν μπορούσαν να συνδέσουν τη νόσο με τον ιό, ανακάλυψαν ότι η νόσος προσέβαλλε το νευρικό σύστημα και ιδίως τον εγκέφαλο, γι’ αυτό πήραν αποξηραμένο νωτιαίο μυελό από ζώα (κουνέλια-σκύλους) που νοσούσαν και παρασκεύασαν το πρώτο εμβόλιο. Στην αρχή δοκιμάστηκε σε ζώα, μέχρι τις 6 Ιουλίου του 1885, όταν ένα νεαρό αγόρι ο Joseph Meister δαγκώθηκε από λυσσασμένο σκύλο και επισκέφθηκε τον Pasteur, ο οποίος πήρε την ευθύνη (μια και δεν ήταν ιατρός) και εμβολίασε το αγόρι με το εμβόλιό του. Παρ’ όλο που η λύσσα είναι σχεδόν πάντοτε θανατηφόρα, το αγόρι επέζησε. Το εμβόλιο κατά της λύσσας ήταν πλέον γεγονός.
(Γ) ΠΑΝΩΛΗ – ΠΑΝΟΥΚΛΑ – ΜΑΥΡΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ Οι 3 μορφές της πανώλης (βουβωνική, σηψαιμική και πνευμονική) πρωτοεμφανίστηκαν στην κεντρική και νοτιοδυτική Ασία και εν συνεχεία εξαπλώθηκαν στην Αφρική και ακολούθως σε όλο τον κόσμο. Η πρώτη επιδημία πανώλης που αναφέρεται στην Ιστορία συνέβη στα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ. και περιγράφεται στην Εβραϊκή Βίβλο (Tanakh) μετά την κλοπή από τους Φιλισταίους της Κιβωτού της Διαθήκης που κατασκεύασε ο Μωυσής κατ΄ εντολή του θεού. Τον 1ο αιώνα μ.Χ. ο Έλληνας ανατόμος Ρούφων ο Εφέσιος αναφέρεται σε επιδημία που ξέσπασε στη Λιβύη, την Αίγυπτο και τη Συρία και τη χαρακτηρίζει σαν «λοιμώδη, θανατοδεστάτη και οξυτάτη». Η επόμενη επιδημία (γνωστή και ως λοιμός του Ιουστινιανού) έλαβε χώρα το 541–542 μ. Χ. στη Κωνσταντινούπολη εξ’ αιτίας ενός φορτίου σιταριού που εισήχθη από την Αίγυπτο. Το 1347 μ.Χ. έφθασε στη Ευρώπη όπου μέχρι το 1770 σκότωσε πάνω από 25 εκατομμύρια ανθρώπους, ενώ παγκόσμια οι θάνατοι ξεπέρασαν τα 95 εκατομμύρια. Τα θύματα στην Ευρώπη ήσαν τόσα πολλά που όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Gross, δεν υπήρχαν αρκετοί επιζώντες για να θάψουν τους νεκρούς. Το πρώτο εμβόλιο κατά της πανώλης δημιουργήθηκε από το Ρώσο ιατρό Woldemar Hafine, το 1897. Το μοναδικό εμβόλιο που υπάρχει σήμερα στις Η.Π.Α είναι της εταιρείας Greer Laboratories, Inc. και αποτελείται από νεκρά, αδρανοποιημένα με φορμαλδεΰδη βακτηρίδια. Κάθε νέα προσπάθεια έχει σταματήσει λόγω της πολύ χαμηλής συχνότητας της νόσου.
(Δ) ΧΟΛΕΡΑ Συνολικά μέχρι σήμερα υπήρξαν 7 πανδημίες χολέρας. Η πρώτη πανδημία που αναφέρεται, συνέβη στη Ινδία την περίοδο 1817-1823 και σκότωσε 15 εκατομμύρια ανθρώπους. Από την Ινδία πέρασε στην κεντρική Ασία, τη Μέση Ανατολή, την Κίνα, την Ινδονησία και τη Ρωσία, προκαλώντας το θάνατο σε πάνω από 40 εκατομμύρια ανθρώπους. Η δεύτερη πανδημία συνέβη το 1829-1851 στη Ρωσία, την Ουγγαρία, τη Γερμανία, την Αγγλία, τη Γαλλία, τον Καναδά, τις ΗΠΑ, την Αίγυπτο κα ιτη Σ. Αραβία. Η τρίτη πανδημία συνέβη το 1852-1860 κυρίως στη Ρωσία (1 εκατ. νεκροί).Η πανδημία εξαπλώθηκε στην Ινδονησία, τις Φιλιππίνες, την Κορέα, το Ιράν,το Ιράκ, την αραβική χερσόνησο, την Κίνα και την Ιαπωνία. Η τέταρτη πανδημία συνέβη το 1863-1875, κυρίως στην Ευρώπη (Ρωσία, Αυστρία, Ουγγαρία, Βέλγιο, Ολλανδία, Ιταλία) και την Αφρική με 448,000 θανάτους. Η πέμπτη πανδημία συνέβη το1881-1896, κυρίως στην Ευρώπη. Αυτή ήταν και η τελευταία σοβαρή επιδημία στη Ευρώπη, λόγω της βελτίωσης των συστημάτων ύδρευσης-αποχέτευσης και των συνθηκών διαβίωσης. Η έκτη πανδημία συνέβη το 1899-1923, κυρίως στη Ρωσία (500,000 νεκροί) στις Φιλιππίνες (200,000 νεκροί) και στην Ινδία (800,000 νεκροί). Η εβδόμη πανδημία συνέβη το 1961-1970, στην Ινδονησία, την Ινδία, τη Ρωσία, τη βόρειο Αφρική και την Ιταλία με μερικές δεκάδες χιλιάδες νεκρούς. Συνολικά από το 1817 μέχρι σήμερα πέθαναν πάνω από 45 εκατομμύρια άνθρωποι από τη χολέρα. Το 1879, ο Chamberland, βοηθός του Pasteur, ανακάλυψε τυχαία το εμβόλιο κατά της χολέρας.
(Ε) ΤΥΦΩΕΙΔΗΣ ΠΥΡΕΤΟΣ Ο τυφοειδής πυρετός γνωστός και ως Salmonella typhi, μεταδίδεται με τροφή ή νερό που έχουν μολυνθεί με κόπρανα πάσχοντος ανθρώπου. Το 430-426 π.Χ, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Αθηνών από τους Σπαρτιάτες, ξέσπασε επιδημία τυφοειδούς πυρετού (γνωστός και ως «λοιμός των Αθηνών») και σκότωσε το ένα τρίτο του πληθυσμού της Αθήνας (50.000).Μεταξύ των νεκρών ήταν και ο πολιτικός, ρήτορας και στρατηγός Περικλής ο οποίος πέθανε το 429 π. Χ. σε ηλικία 66 χρονών. Λόγω της επιδημίας αυτής και του θανάτου του, τελείωσε και ο Χρυσός Αιώνας του Περικλή. Η χειρότερη επιδημία συνέβη στο Σικάγο το 1891 και σκότωσε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Η τελευταία επιδημία συνέβη στη Δημοκρατία του Κονγκό το 2004-05, με 42.000 ασθενείς και 214 θανάτους. Το πρώτο αποτελεσματικό εμβόλιο κατά του τυφοειδούς πυρετού παρασκευάστηκε από τον Almroth Edward Wright το 1896. Το 1909 ο Frederick F. Russell, Αμερικανός στρατιωτικός ιατρός, παρασκεύασε νέο εμβόλιο με το οποίο, μέσα σε 2 χρόνια εμβολιάστηκε ολόκληρος ο αμερικανικός στρατός. Η συστηματική του χορήγηση άρχισε το 1917.
Διαχρονικά και μέχρι σήμερα η πρόοδος της επιστήμης συνέβαλε στην ανάπτυξη εμβολίων για όλες σχεδόν τις ασθένειες ενώ έχουν αναπτυχθεί διάφορες τεχνολογίες για την ανάπτυξη εμβολίων όπως εμβόλια με τοξίνες, εμβόλια με τροποποιημένους ζωντανούς ιούς, εμβόλια με αδρανοποιημένους νεκρούς ιούς, εμβόλια με ζωντανά εξασθενημένα βακτηρίδια, εμβόλια γενετικά τροποποιημένα, εμβόλια συνδεδεμένα με πρωτεΐνη.
Παρακάτω παραθέτω τον Πίνακα 1 με την ανάπτυξη των ανθρωπίνων εμβολίων όπως τον υιοθέτησα από τον Plotikin (2014) .
Πίνακας 1 Σύνοψη της ανάπτυξη των ανθρωπίνων εμβολίων ανά τύπο
O Πίνακας 2 αναφέρει μια γρήγορη χρονολογική αναδρομή στην ιστορία των εμβολίων όπως τον υιοθέτησα από τον Περσιάνη (2011).
Ο εμβολιασμός αδιαμφησβήτητα σώζει εκατομμύρια ζωές κάθε χρόνο και αναγνωρίζεται ευρέως ως μια από τις πιο επιτυχημένες και οικονομικά αποδοτικές παρεμβάσεις στον τομέα της υγείας παγκοσμίως. Από τη βρεφική ηλικία μέχρι την ενήλικο ζωή, ο εμβολιασμός προστατεύει από λοιμώδη νοσήματα όπως διφθερίτιδα, τέτανο, κοκίτη, πολιομυελίτιδα, ιλαρά, ερυθρά, παρωτίτιδα, ανεμευλογιά και έρπητα ζωστήρα, μηνιγγιτιδοκοκκικές και πνευμονιοκοκκικές λοιμώξεις, ηπατίτιδα Α και Β, γρίπη, γαστρεντερίτιδα από ροταϊό και λοιμώξεις από HPV. Παρόλα αυτά, εξακολουθούν να υπάρχουν σήμερα παγκοσμίως σχεδόν 20 εκατομμύρια μη εμβολιασμένα ή μερικώς εμβολιασμένα παιδιά.
Η υγειονομική θωράκιση της Ευρώπης έχει δεχτεί τα τελευταία χρόνια σοβαρά πλήγματα. Οι πρόσφατες επιδημίες ιλαράς που εμφανίσθηκαν σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες και στη χώρα μας, καθώς και ο αυξημένος αριθμός εισαγωγών σοβαρών περιστατικών γρίπης σε ΜΕΘ και θανάτων, εκ των οποίων πολύ χαμηλό ποσοστό είχε εμβολιαστεί στη χώρα μας, τονίζουν την ευθύνη για ενίσχυση των προγραμμάτων εμβολιασμού ως μέτρο ζωτικής σημασίας για τον έλεγχο των νοσημάτων που προλαμβάνονται με εμβολιασμό σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, όπως και σε εργαζόμενους σε χώρους παροχής υπηρεσιών υγείας.
Η πανδημία Covid-19 έπληξε όλες ανεξαιρέτως τις οικονομίες του πλανήτη σε πολύ μεγάλο βαθμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ τον Ιανουάριο του 2020, το ΔΝΤ προέβλεπε ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας κατά 3,3% για το 2020 και του παγκόσμιου εμπορίου κατά 2,9%, πέντε μήνες αργότερα, τον Ιούνιο του 2020, οι αντίστοιχες προβλέψεις ήταν -4,9% και -8,0%. Η παγκόσμια οικονομία λειτουργεί σήμερα σε ένα ιστορικά πρωτοφανές μακροοικονομικό, δημοσιονομικό, νομισματικό και χρηματοπιστωτικό περιβάλλον με αντικρουόμενες καταστάσεις και τάσεις: αφενός, οι οικονομίες αντιμετωπίζουν – τουλάχιστον βραχυχρόνια – πολύ υψηλά επίπεδα ύφεσης και ανεργίας, οι Κυβερνήσεις όλων των μεγάλων χωρών και της ΕΕ, έχουν ήδη ανακοινώσει και εφαρμόζουν τεράστια νομισματικά και δημοσιονομικά πακέτα στήριξης των οικονομιών, οι τιμές πετρελαίου είναι σε ιστορικά πολύ χαμηλά επίπεδα (προάγγελος ύφεσης) και ο χρυσός και άλλα πολύτιμα μέταλλα είναι σε πολύ υψηλά επίπεδα (ένδειξη ύφεσης αλλά και αυξημένης αβεβαιότητας και κινδύνων), ενώ, αφετέρου, τα επιτόκια είναι μηδενικά ή και αρνητικά, η ρευστότητα είναι σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα και οι υψηλοί δείκτες τιμών στα χρηματιστήρια φαίνεται να προεξοφλούν μια ταχεία ανάκαμψη. Στα πλαίσια αυτά είναι ιδιαίτερα σημαντική η τεράστια προσπάθεια που κάνουν όλα τα σύγχρονα κράτη παγκοσμίως προκειμένου να παρέχουν τη μέγιστη δυνατή εμβολιαστική κάλυψη των πληθυσμών τους έναντι του COVID-19. Τα εργαλεία πλέον υπάρχουν, εμβόλια, διαγνωστικά τεστ, αυτοδιαγνωστικά τεστ της νόσου, τα μέτρα ατομικής προστασίας θεωρώ πλέον ότι τα έχουμε εμπεδώσει, το στοίχημα είναι πλέον μεγάλο και είναι στα χέρια όλων μας προκειμένου να πετύχουμε και να προχωρήσουμε υγιείς και ασφαλείς χωρίς περαιτέρω απώλειες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Stanley Plotkin (2014) History of vaccination PNAS, Vol. 111 (34) pp. 12283-12287
Ohid Yaqub, Sophie Castle-Clarke, Nick Sevdalis, Joanna Chataway, (2014) Attitudes to vaccination: A critical review, Social Science and Medicine, 112 pp. 1-14.
Νίκος Περσιάνης (2011) Σύντομη ιστορία των εμβολίων 1796-2011, Λευκωσία, Σεπτ. 2011
Λάμπρος Τσούργιαννης
