Πόλεμος της Ελληνικής Ανεξαρτησίας ή Ελληνική Επανάσταση αλλιώς (1821–32),την επέτειο των διακοσίων χρόνων της οποίας γιορτάζουμε φέτος, ονομάζεται η εξέγερση των Ελλήνων εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ένας αγώνας που οδήγησε στην ίδρυση του ανεξάρτητου σύγχρονου κράτους της Ελλάδας.
Τι ακριβώς όμως έγινε και πως προέκυψε η ελληνική επανάσταση; Η ελληνική επανάσταση του 1821 είναι ένα ιδιαίτερο γεγονός που συντελείται μέσα στην Ευρωπαϊκή ήπειρο σε μία περίοδο μεγάλων εξεγέρσεων και εθνικών, φιλελεύθερων και επαναστατικών κινημάτων. Ξεσπά σε μια περίοδο που η αγάπη για την ελευθερία και την ισότητα, την οποία πυροδότησε στους ευρωπαϊκούς λαούς η Γαλλική επανάσταση, καταδικάζεται από τους ηγέτες των ευρωπαϊκών Δυνάμεων στο Συνέδριο της Βιέννης (1815) με την ίδρυση της Ιερής Συμμαχίας και την αποκατάσταση του πολιτεύματος της μοναρχίας σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη .
Παρά την επιστροφή στην απολυταρχία, οι οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις είχαν πια δημιουργήσει νέες συνθήκες στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι με την αστική τάξη να ζητά ελευθερία στις οικονομικές δραστηριότητές της. Για να την εξασφαλίσει, χρειαζόταν πολιτικές μεταρρυθμίσεις και συμμετοχή των εκπροσώπων της στη διακυβέρνηση.
Αρκετοί ευρωπαϊκοί λαοί –όπως και οι Έλληνες – βρίσκονταν κάτω από ξένη κυριαρχία και απαιτούσαν την ανεξαρτησία τους. Οι παραπάνω λόγοι συνετέλεσαν, ώστε στον 19ο αιώνα να δημιουργηθούν αλλεπάλληλα επαναστατικά κινήματα, φιλελεύθερα και εθνικά. Οι εξεγέρσεις όμως αυτές βρίσκουν αντίθετους τους νικητές μονάρχες των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών, οι οποίοι δεν ήθελαν με κανένα τρόπο να ανατρέψουν το status quo, οπότε και χαρακτήριζαν τα επαναστατικά κινήματα ως κοινωνικο-ανατρεπτικά που έπρεπε να κατασταλούν για να μην διασαλευθεί η αρχή της ισορροπίας, της νομιμότητας και της τάξης στον ευρωπαϊκό χώρο.
Σημαντικό και ουσιαστικό ρόλο στη μεγάλη απόφαση των Ελλήνων για ξεσηκωμό και διεκδίκηση της Λευτεριάς έπαιξε η γεωγραφική και γεωστρατηγική θέση του ελληνικού χώρου η οποία υπήρξε πάντοτε σημαντική εξαιτίας του ότι στη λεκάνη της Μεσογείου διεξαγόταν το μεσογειακό εμπόριο, καθώς περνούσαν από εκεί οι θαλάσσιοι δρόμοι του μεταξιού και των μπαχαρικών από τις Ινδίες.
Ο ελληνικός λαός αν και υπόδουλος επί αιώνες, ζούσε κάτω από συνθήκες που του επέτρεπαν να αναπτύσσει αξιόλογη εμπορική δράση στο Αιγαίο πέλαγος και γενικότερα στη Μεσόγειο. Κυρίως στη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα η ναυτιλία και το εμπόριο αποτέλεσαν τις «κινητήριες δυνάμεις» για την πολιτική αναγέννηση της Ελλάδος.
Η πρόοδος της οικονομίας θα δημιουργήσει μια εύρωστη αστική τάξη που θα μπορέσει να συνδράμει στον πολεμικό εφοδιασμό και στα γενικότερα έξοδα ενός πολέμου. Η δυναμική του χώρου εν γένει είναι τέτοια που ευνοεί την ανάπτυξη του εμπορίου και μέσω αυτού, όχι μόνο την οικονομική ενίσχυση του Αγώνα, αλλά κυρίως την είσοδο νέων ιδεών στον υπόδουλο ελληνικό χώρο. Οι ευρωπαϊκές ιδεολογικές προσεγγίσεις θα γίνουν δεκτές και θα αφομοιωθούν σταδιακά από τον σκλαβωμένο ελληνισμό που ήταν έτοιμος να ενστερνισθεί τα μηνύματα, τις νέες φιλελεύθερες αντιλήψεις και τάσεις, με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί ένα ιδεολογικό υπόβαθρο που θα στηρίξει τις επαναστατικές εκείνες ιδέες οι οποίες τελικά θα οδηγήσουν στην Ελληνική Επανάσταση
Η Ελληνική Επανάσταση με τη μακρά διάρκειά της, τις κορυφαίες στιγμές της και την αίσια έκβασή της, προβάλλει ως ιστορική εποποιία και ως θρίαμβος της ελευθερίας.
Για να κατανοήσουμε όμως καλύτερα την ιδεολογική προετοιμασία που συντελέστηκε προεπαναστατικά, τα αίτια που οδήγησαν στην Επανάσταση, τη φύση και τον χαρακτήρα του Αγώνα των Ελλήνων κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά την περίοδο 1821 – 1832, καθώς και τα αποτελέσματά του είναι σκόπιμο να προβούμε σε μια αντικειμενική – κατά το δυνατόν – και θεωρητικά θεμελιωμένη ανάλυση όλων των παραγόντων που επηρέασαν την πορεία και την έκβασή του με στόχο την ελληνική ανεξαρτησία.
Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός συνέπεσε με την οικονομική ανάπτυξη των Ελλήνων που έφερε τους Έλληνες νησιώτες, εμπόρους και καραβοκύρηδες σε επαφή με την Ευρώπη και τους απέκοψε από το απόκοσμο πνεύμα της παραδοσιακής ελληνικής κοινωνίας. Οι Έλληνες ναυτικοί διασπώντας τον αποκλεισμό των γαλλικών λιμανιών από τον αγγλικό στόλο κατά τους Ναπολεόντειους πολέμους, για να μεταφέρουν τρόφιμα στις γαλλικές φρουρές, μυήθηκαν στις «νέες ιδέες» και γυρνώντας πίσω στην πατρίδα τους τις προπαγάνδιζαν με ενθουσιασμό στους δικούς τους. Τα σύμβολα της Γαλλικής επανάστασης liberté, egalité, fraternité (ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη) έχουν γίνει και τα ιδανικά των υπόδουλων Ελλήνων .Τα έργα των Λοκ, Ντεκάρτ, Λάιμπνιτς, Ρουσώ και Βολταίρου μεταφράστηκαν στα ελληνικά πολύ σύντομα μετά τη δημοσίευσή τους στην Ευρώπη. Στα προγράμματα των ελληνικών σχολείων, που είχαν ως τότε θρησκευτικό προσανατολισμό, εισήχθησαν τα μαθηματικά, οι φυσικές επιστήμες, η φιλοσοφία και η λογοτεχνία.
Ο ελληνισμός του Διαφωτισμού και του 1821 υιοθέτησε και ενστερνίστηκε εκφάνσεις και όψεις της ελληνικής αρχαιότητας στο πλαίσιο της σφυρηλάτησης της εθνικής συνείδησης και της διαμόρφωσης επαναστατικών οραμάτων και ιδεών. Στον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα συγκεράστηκαν οι ιδέες του αστικού εθνικισμού και της Γαλλικής επανάστασης. Η Ελλάδα έγινε θρύλος και πηγή έμπνευσης των απανταχού εθνικιστών και φιλελεύθερων, γιατί μόνο στην Ελλάδα ένας ολάκερος λαός ξεσηκώθηκε ενάντια σε έναν κατακτητή με υπέρτερες δυνάμεις και με στόχο την πραγμάτωση της εθνικής ανεξαρτησίας. Από το τέλος του 18ου αιώνα η πνευματική προκοπή του ελληνισμού συνδυάστηκε όλο και περισσότερο με την προετοιμασία για την εθνική απελευθέρωση. Οι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού επηρεασμένοι από τις ευρωπαϊκές ιδέες και πιστεύοντας πως η παιδεία θα αφυπνίσει και θα ενισχύσει τον ελληνισμό, προσπαθούσαν να φέρουν και στην Ελλάδα τα «φώτα» ιδρύοντας παντού σχολεία, τυπογραφεία, εκδίδοντας εφημερίδες και περιοδικά, τυπώνοντας αρχαία ελληνικά συγγράμματα και γράφοντας εκλαϊκευτικά βιβλία, σχετικά με την αρχαία Ελλάδα και τη δράση των αρχαίων Ελλήνων προγόνων.
Στόχος των εμπνευσμένων αυτών λογίων είναι η «μετακένωση» των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στον τουρκοκρατούμενο ελλαδικό χώρο ώστε να συντελεστεί σταδιακά η αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων και να ωριμάσει η σκέψη για την αποτίναξη του ξενικού ζυγού και τη διεκδίκηση της πολυπόθητης Λευτεριάς.
Οι διδάσκαλοι του Γένους και οι λόγιοι με το εκπαιδευτικό και συγγραφικό τους έργο κατάφεραν να βγάλουν το Γένος από τα σκότη της αμάθειας και της αγραμματοσύνης, να πολεμήσουν το ραγιαδισμό και παράλληλα να φωτίσουν την κοινή γνώμη της Ευρώπης για τα ελληνικά δίκαια με δημοσιεύματα, διαλέξεις και ίδρυση συλλόγων στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού.
Ηγετική φυσιογνωμία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και του ελληνικού φιλελευθερισμού αναδείχθηκε ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος με την πολύπλευρη προσωπικότητα, με τις πνευματικές του επιδόσεις, την έντονη δυτικοφροσύνη του και την απόλυτη συνείδηση της αξίας της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς κατάφερε να ολοκληρώσει και να συστηματοποιήσει στον ξαναγεννημένο Ελληνισμό τις ιδέες που είχαν διαμορφωθεί στη Δύση κατά τον 18ο αιώνα.
Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού υπήρξαν και οι Ευγένιος Βούλγαρης, Άνθιμος Γαζής, Κωνσταντίνος Κούμας, Θεόφιλος Καΐρης, Βενιαμίν Λέσβιος, και πολλοί άλλοι. Επίσης ο φλογερός εθναπόστολος και παιδαγωγός Κοσμάς ο Αιτωλός, που έκανε περιοδείες στα χωριά της Δυτικής Στερεάς, της Ηπείρου και της Μακεδονίας διδάσκοντας, τονώνοντας την εθνική συνείδηση του λαού και ιδρύοντας παντού σχολεία. Σκοπός του κηρύγματος και του εθνοδιαφωτιστικού τους έργου ήταν η αφύπνιση του Γένους με τη διάδοση της ελληνικής παιδείας και το μέσο για την ευόδωσή τους αποτέλεσε η ίδρυση σχολείων.
Ως κυρίαρχη και δεσπόζουσα μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με εθνική δράση και επαναστατικά σχέδια αναδεικνύεται ο Ρήγας Βελεστινλής. Ο Ρήγας στις διακηρύξεις του συμπυκνώνει και εκφράζει τους πόθους των Ελλήνων και των άλλων βαλκανικών εθνών για ελευθερία και δικαιοσύνη. Επηρεασμένος από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης οραματίζεται να ξεσηκώσει τους Έλληνες και τους άλλους βαλκανικούς λαούς και να τους ενώσει σε μια μεγάλη πολιτική ενότητα.
Προς τον σκοπό αυτό εξέδωσε μια σειρά από χάρτες αλλά και ένα επαναστατικό μανιφέστο με τον τίτλο: «Νέα πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας» (1797). Αυτό το έργο μαζί με την «Ελληνική Νομαρχία» (Ανωνύμου του Έλληνος) 1806, άσκησαν την μεγαλύτερη επίδραση στη σκέψη των Ελλήνων για έναρξη του απελευθερωτικού Αγώνα . Επίσης ο Ρήγας ως ηγέτης ενός πρώιμου, άδηλου και ίσως παμβαλκανικού επαναστατικού κινήματος, προσάρμοσε τη «Μασσσαλιώτιδα» στα ελληνικά δεδομένα συνθέτοντας τον «Θούριο», ένα επαναστατικό τραγούδι με μεγάλη απήχηση στη συνείδηση του Έλληνα “ραγιά”
Κατά μείζονα τρόπο οι λόγιοι και διανοούμενοι, κορυφαίοι και ελάσσονες, είναι οι ηγετικοί αυτοί παράγοντες που κατέχουν και μεταλαμπαδεύουν στο Γένος την προγονική σοφία και τα «φώτα» της Ευρώπης. Το μεν παιδευτικό και συγγραφικό τους έργο είναι εξέχουσας σημασίας, το δε κύρος τους μέσα στην κοινωνία είναι τεράστιο και επιπλέον η συμβολή τους στο φωτισμό του Γένους μοναδική και αξιόλογη.
Ένας επίσης πολύ σημαντικός παράγοντας για την επιτυχία της επανάστασης ήταν τα χρήματα όπως προκύπτει και από τα απομνημονεύματα των περισσότερων ηρώων του 1821, και σημαντικό ρόλο στην συλλογή αυτών όπως και στην όλη οργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης έπαιξε η Φιλική Εταιρία. Καθώς ο αριθμός των μελών της Εταιρείας αυξήθηκε και καθώς ο οργανισμός πλησίαζε στο να μπορέσει να ξεκινήσει φυσικές προετοιμασίες, τα χρήματα έγιναν πρωταρχικό μέλημα της Φιλικής Εταιρίας. Αυτός είναι ο λόγος που μέλη όπως ο Κοντάκης μπήκαν στην οργάνωση. Για να μπορούν να παρέχουν οικονομική βοήθεια για τη συλλογή προμηθειών και εκδρομών χρηματοδότησης που έπρεπε να κάνουν άλλα μέλη της Εταιρείας.
Από τα πρώτα μέλη της ήταν ο Χριστόφορος Περραιβός, ο οποίος ξεκίνησε τεχνικά στην πρώτη φάση. Ο Περραιβός ξεκίνησε λόγω της εκπαίδευσης του σε στρατιωτική τακτική και της σύνδεσής του με τον Φεραίο. Ο Περραιβός μπόρεσε να βοηθήσει τα μέλη της Εταιρείας να παρουσιάσουν ένα στρατιωτικό σχέδιο για την ίδια την επανάσταση, ένα κρίσιμο έργο που έπρεπε να εκτελεστεί όσο το δυνατόν νωρίτερα, δεδομένου ότι χωρίς ένα λεπτομερές στρατιωτικό σχέδιο για μια επανάσταση, οι προετοιμασίες για αυτήν δεν θα ήταν οργανωμένες.
Στη δεύτερη φάση της ιστορίας της Εταιρείας, η προσοχή είχε στραφεί στην πραγματική προετοιμασία για τον πόλεμο.
Δύο από τα μέλη που ξεκίνησαν εκείνη τη χρονιά ήταν ο Φωτάκος και ο Κολοκοτρώνης. Ο πρώτος λειτούργησε ως αγγελιοφόρος και πληροφοριοδότης. Πήγε πολλά ταξίδια στην Πελοπόννησο για να αποκτήσει πληροφορίες για την Εταιρεία, να μυήσει νέα μέλη και να δημιουργήσει επικοινωνίες με Έλληνες, ευνοϊκούς προς τον σκοπό της Εταιρείας, με το πιο σημαντικό να είναι ο Κανέλλος Δεληγιάννης.
Το έργο του Κολοκοτρώνη ήταν η στρατιωτική προετοιμασία. Δούλεψε σκληρά για να συγκεντρώσει μια μαχητική δύναμη και σχημάτισε τον πρώτο πραγματικό στρατό στην Πελοπόννησο. Οπλισμένος με την εμπειρία του από τα χρόνια του στο βρετανικό ναυτικό, βοήθησε επίσης στην προετοιμασία των ναυτικών δυνάμεων σε πολλά νησιά γύρω από την Πελοπόννησο. Σημαντικό ρόλο στον απελευθερωτικό αγώνα έπαιξε και ο Γερμανός που έκανε ό, τι μπορούσε για να διαταράξει τη σχέση μεταξύ του Αλή Πασά και του Σουλτάνου. Ο Γερμανός εργάστηκε επίσης για να δημιουργήσει ένα πολιτικό πρόγραμμα το οποίο θα προετοιμάσει τον πόλεμο συλλέγοντας πόρους, ένα άλλο σημαντικό έργο που επέβλεπαν τα μέλη της Εταιρείας. Βοήθησε επίσης στην προετοιμασία του στρατού στην Πελοπόννησο, ένα καθήκον που όσο πλησίαζε η αρχή της επανάστασης έγινε όλο και πιο κοινό .
Η εξέγερση προετοιμάστηκε από τις δραστηριότητες της Φιλικής Εταιρείας, μιας πατριωτικής συνωμοτικής ομάδας που ιδρύθηκε στην Οδησσό το 1814 και ξεκίνησε τον Μάρτιο του 1821 όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, αρχηγός των Εταιρικών, διέσχισε τον ποταμό Προύθο στη Μολδαβία που κατέχεται από την Τουρκία με μια μικρή δύναμη στρατευμάτων. Ο Υψηλάντης ηττήθηκε σύντομα από τους Τούρκους, αλλά, εν τω μεταξύ, στις 25 Μαρτίου 1821 (η παραδοσιακή ημερομηνία της ελληνικής ανεξαρτησίας κατά την οποία ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ύψωσε το λάβαρο της Επαναστάσεως στα Καλάβρυτα), ξέσπασαν σποραδικές εξεγέρσεις ενάντια στην τουρκική κυριαρχία στην Πελοπόννησο και σε πολλά νησιά. Ο Ασημάκης Φωτήλας και ο Ασημάκης Ζαΐμης, στο Αίγιο ο Ανδρέας Λόντος, στην Πάτρα ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, στην Καλαμάτα ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο Παπαφλέσσας, ο Κολοκοτρώνης, ο Αναγνωσταράς (Αναγνώστης Παπαγεωργίου) και ο Νικηταράς (Νικήτας Σταματελόπουλος), στην Καρύταινα οι Δεληγιανναίοι και οι Πλαπουταίοι (Κολιόπουλοι), στην Κυπαρισσία ο Αμβρόσιος Φραντζής, στον Μυστρά ο Μητροπολίτης Βρεσθένης Θεοδώρητος και ο Παναγιώτης Γιατράκος, στο Άργος και στο Ναύπλιο ο Χαραλάμπης Περούκας, ξεσήκωσαν την Πελοπόννησο.
Ταυτόχρονα σχεδόν επαναστάτησε η ανατολική Στερεά: ο Πανουργιάς στην Άμφισσα (24 Μαρτίου), ο Γκούρας στο Γαλαξίδι, ο Δήμος Σκαλτσάς στο Λιδορίκι, ο Αθανάσιος Διάκος στη Λιβαδειά, ο I. Δυοβουνιώτης στη Μενδενίτσα, κατέλαβαν τα κάστρα ή έκλεισαν τους Τούρκους σε αυτά. Ακολούθησαν τα νησιά του Αιγαίου, οι Σπέτσες, τα Ψαρά, η Ύδρα (υπό την ηγεσία του Αντ. Οικονόμου και του Δημ. Κριεζή), η Σάμος και η Άνδρος (υπό τον Θεόφιλο Καΐρη), το Πήλιο (με αρχηγούς τον Κυριάκο Μπασδέκη και τον λόγιο Άνθιμο Γαζή), τα Άγραφα, η Εύβοια, η Χαλκιδική (με αρχηγό τον Εμμανουήλ Παππά), η Κρήτη, η δυτική Στερεά (με αρχηγούς τον Δημήτριο Μακρή και τον Γ. Βαρνακιώτη), η Δυτ.Θεσσαλία (με τον Χρ. Χατζηπέτρο και τον Ν. Στουρνάρη), η Ήπειρος (με αρχηγούς τον Γώγο Μπακόλα και τον Ιωάννη Κωλέττη), η Νάουσα (με αρχηγό τον Λογοθέτη Ζαφειράκη) και ο Όλυμπος (με αρχηγούς τον Διαμαντή Νικολάου και τον μετέπειτα ιστοριογράφο του αγώνα Νικόλαο Κασομούλη). Η Φιλική Εταιρεία ήταν η φωνή του αιχμάλωτου έθνους, στην οποία ανταποκρίθηκε το πανελλήνιο.
Ύστερα από πολλούς αγώνες, μάχες και θυσίες με το Πρωτόκολλο Ανεξαρτησίας, (22 Ιανουαρίου/3 Φεβρουαρίου 1830) η Ελλάδα υπήχθη σε καθεστώς εγγύησης της εδαφικής της ακεραιότητας και της εθνικής της ανεξαρτησίας από τις τρεις μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης με τα μεγαλύτερα συμφέροντα στην Εγγύς Ανατολή, τη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Ρωσία, έχοντας ως επικράτεια τη νότια ελληνική χερσόνησο η οποία περιλάμβανε τη Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο και τις Κυκλάδες.
Σήμερα διακόσια χρόνια μετά, η χώρα μας χάρη στους αγώνες των Ελλήνων εκείνων αλλά και των μεταγενέστερων, απολαμβάνει δημοκρατία και ευημερία. Ζούμε πλέον σε μια χριστιανική χώρα που σέβεται τις ανθρώπινες αξίες και ιδεώδη και που εκτείνεται από την Κρήτη ως στη Θράκη, και από την Κέρκυρα ως το Καστελόριζο, έχοντας έκταση 132 χιλιάδες περίπου τετραγωνικά χιλιόμετρα, είναι μέλος του ΟΗΕ, ΝΑΤΟ, Ε.Ε., και Ευρωζώνης.
Την τελευταία δεκαετία βέβαια η χώρα μας, ταλανίζεται από την οικονομική κρίση και τον τελευταίο χρόνο καλείται να αντιμετωπίσει (όπως και ο υπόλοιπος κόσμος) την πανδημία του COVID-19 και τις επιπτώσεις του. Ο κοινωνικός ιστός και η οικονομία δοκιμάζεται σημαντικά και μακροχρόνια. Παρόλα αυτά όμως η χώρα μας τώρα όπως και τότε κατέχει μια σημαντική γεωστρατηγική θέση στην ευρύτερη περιοχή της Ν.Α. Μεσογείου και μπορεί να παίξει σημαντικό γεωστρατηγικό ρόλο στην σκακιέρα των ενεργειακών δικτύων όπως και να διασφαλίσει την ειρήνη και την σταθερότητα στην περιοχή της Ν.Α. Ευρώπης και Μεσογείου, αρκεί να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες και συγκυρίες που δημιουργούνται και προδιαγράφονται όπως το πράξανε και οι πρόγονοι μας πριν από δύο αιώνες ακριβώς!
Λάμπρος Τσούργιαννης
