Ο θρακιώτης λαογράφος Στίλπων Κυριακίδης

Αφιέρωμα στα εκατό χρόνια Ελεύθερης Θράκης

Το περασμένο έτος, αφιερωμένο στα εκατό χρόνια ελεύθερης Θράκης, κάτω από τις ιδιάζουσες συνθήκες της πανδημίας, φιλοδόξησα να τιμήσω με  κείμενά μου θρακιώτες και θρακιώτισσες που με τη γραφίδα τους τιμούν τη Θράκη. Θεώρησα ότι με τούτο τον τρόπο ανταποδίδω κάποιο έστω μέρος από την οφειλή  μου στους δημιουργούς αυτούς.

Ξεχωριστή φυσιογνωμία της Κομοτηνής αποτελεί ο Στίλπων Κυριακίδης,  για τον οποίο στη σειρά των κειμένων μου αφιέρωσα δύο κείμενα: «Στίλπων Κυριακίδης (1887 – 1964) – Ο μέγας Θράκας Ιστορικός και Λαογράφος» και «Ένα πρωτοποριακό βιβλίο για τον Καραγκιόζη πριν 100 χρόνια: Louis Roussel  και Στίλπων Κυριακίδης».

Για όσες/όσους ενδιαφέρονται θα πω δυο λόγια για το περιεχόμενο των κειμένων εκείνων.

Στο πρώτο άρθρο αναφέρομαι στη ζωή και στο έργο του Στ. Κυριακίδη, επίσης ασχολούμαι με ιστορικά κείμενά του κυρίως σε σχέση με τη Θράκη, ενώ σχετικά με τη λαογραφία παρουσιάζω τον ορισμό της λαογραφίας σύμφωνα με τον Κυριακίδη, τις καινοτομίες του, καθώς και λαογραφικές εργασίες του που αναφέρονται στη Θράκη. Βοήθημά μας, εκτός από τα έργα του, είναι το βιβλίο της κόρης του Άλκης Κυριακίδου Νέστορος «Η θεωρία της ελληνικής λαογραφίας», 1978.

Στο δεύτερο άρθρο παρουσίασα την περισπούδαστη μελέτη του Louis Roussel «Karagheuz, ou un Theatre d Ombres a Athenes» (που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1921 στα γαλλικά ) και ο Στίλπων Κυριακίδης την ίδια χρονιά που κυκλοφόρησε το δίτομο έργο του Λ. Ρουσσέλ για τον Καραγκιόζη δημοσίευσε βιβλιοκριτική στο περιοδικό «Λαογραφία» (τ. η,  1921, σελ. 280 – 283). Ο Στίλπων μάλιστα λίγο αργότερα το 1923 στο σημαντικό έργο του για τα «Μνημεία του Λόγου – Άσματα» γράφει:

«Άξιον προσοχής και μελέτης είναι και το λαϊκόν θέατρον του Καραγκιόζη, το οποίον παραλαβών ο λαός παρά των Τούρκων διέπλασε βαθμηδόν εις ελληνικόν». Παραπέμπει ο Κυριακίδης στο λήμμα για τον Καραγκιόζη του Λ. Ρουσσέλ στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια και στο βιβλίο του Ρουσσέλ, καθώς  και στη δική του  βιβλιοκριτική. Ένα σημείο της βιβλιοκριτικής αυτής θα παραθέσουμε όσον αφορά τη διασπορά του Καραγκιόζη στην Ελλάδα: «Είναι περίεργον ότι εις την Ήπειρον, την Μακεδονίαν, την Θράκην, την Σμύρνην, την Κρήτην και την Κύπρον είναι άγνωστος ο ελληνικός Καραγκιόζης, αγνοώ δε αν είναι επίσης άγνωστος και εις την Κωνσταντινούπολιν […] Θα ήτο λοιπόν αρκετά σημαντικόν να ημπορούσε να καθορισθεί πού το πρώτον εξελληνίσθη ο Καραγκιόζης».

Στο άρθρο που ακολουθεί θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε τις απόψεις και τις θέσεις του Στ. Κυριακίδη, όσον αφορά την επιστήμη της Λαογραφίας. Στο πρώτο άρθρο μας γράφαμε: «Ως κορυφαίος λαογράφος στα δεκάδες δημοσιεύματά του ορίζει την Λαογραφία ως “…την επιστήμη του λαϊκού πολιτισμού”. Ο ίδιος έκαμε τομή και προσέθεσε στη Λαογραφία ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο για την κατοικία και οτιδήποτε σχετίζεται με την καθημερινή ζωή του λαού, διαχωρίζοντας μάλιστα το περιεχόμενο του λαϊκού πολιτισμού στις: α) φυσικές εκδηλώσεις του λαού, β) πνευματικές εκδηλώσεις, γ) κοινωνικές εκδηλώσεις του λαού».

Το 1953 στα δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (στην οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο) κυκλοφόρησε  το βιβλίο του «Τρεις Διαλέξεις», από τις οποίες η πρώτη για την ιστορική τοιχογραφία της εκκλησίας του αγίου Δημητρίου, η δεύτερη για τη λαογραφία και τη σημασία της και η τρίτη διάλεξη επιγράφεται: «Η σημασία της λαογραφίας διά τον εθνικόν αγώνα». Πολύ χρήσιμες είναι οι λεπτομερείς σημειώσεις και παραπομπές.

Στο πρώτο μέρος του άρθρου θα παρουσιάσουμε κάποια σημεία από τις δύο αυτές διαλέξεις για τη λαογραφία. Στο δεύτερο μέρος θα προσεγγίσουμε το δημοτικό τραγούδι.

Α. Η διάλεξη «Η Λαογραφία και η σημασία της» δόθηκε στα Τρίκαλα και θεωρώ ότι είναι πολύ αντιπροσωπευτική και  συνοπτική παρουσίαση των απόψεων του ώριμου πια Στ. Κυριακίδη – είναι 66 χρονώ. Γι’ αυτό στον Πρόλογο λέγει ότι «είναι καιρός να μπουν στο χορό και οι νεώτεροι», εννοώντας ερευνητές και ομιλητές.

Ξεκινά από τον πατέρα της λαογραφικής επιστήμης και δάσκαλό του Ν. Πολίτη, σημειώνει όμως και προηγουμένως πολλοί ασχολήθηκαν με σχετικές έρευνες.  Ο Όμηρος και ο Ησίοδος αναφέρονται σε συνήθειες Ελλήνων και άλλων λαών, καθιστάμενοι προπάτορες της εθνολογίας. Από την άλλη μεριά ο Αριστοτέλης είναι κύριος θεμελιωτής της λαογραφίας. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στο Βυζάντιο που ανέδειξε πολλούς μελετητές παροιμιών  αλλά και δοξασιών και εθίμων, όπως ο Μιχαήλ Ψελλός. Στην εποχή της Τουρκοκρατίας, στους τελευταίους  κυρίως αιώνες οι λόγιοι ενδιαφέρονται για τη γλώσσα του λαού, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής.

Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στα πράγματα παίζει η έκδοση του βιβλίου του Fallmerayer [Φ] το 1830 «ο οποίος εκήρυξε την εξαφάνισιν του ελληνικού γένους από του προσώπου της γης». Τότε, σε απάντηση  των ανεδαφικών απόψεων του Φ.,  δημοσιεύονται πολλά βιβλία και δημοσιεύματα με άφθονο γλωσσικό και λαογραφικό υλικό ελλήνων και ξένων. Στα χρόνια της  Επανάστασης δημοσιεύθηκαν στην Ευρώπη (Γκέτε, Φωριέλ) συλλογές δημοτικών μας τραγουδιών.

Έτσι άρχισε να καλλιεργείται η ελληνική λαογραφία, με πρωτεργάτη τον αείμνηστο Ν. Πολίτη, το 1909. Σημειώνει ότι «Αι εκδηλώσεις του βίου του λαού όχι μόνον επαναλαμβάνουν τα παλαιά, αλλά και δημιουργούν διαρκώς νέα επί τη βάσει των εκάστοτε συνθηκών». Αναφέρεται στον λαό και  στον λαϊκό πολιτισμό που χαρακτηρίζεται «το κατά παράδοσιν, το αυθόρμητον και το ομαδικόν» σε αντιδιαστολή προς τον ανώτερο πολιτισμό που χαρακτηρίζεται ως «το νεωτεροποιόν, το ορθολογικόν και ατομικόν». Διαπιστώνει πάντως ότι «Πολλά στοιχεία  του ανωτέρου πολιτισμού καταπίπτουν εις τον κατώτερον και γίνονται κτήμα αυτού, όπως και πολλά του λαϊκού παραμένουν ενσφηνωμένα ή και αναβαίνουν εις τον ανώτερον. Πάντοτε όμως ο αρχικός αυτών χαρακτήρ παραμένει ευδιάκριτος, αρκεί να τον προσέξωμεν». Για όλα τα θέματα που θίγει ο Στ. Κυριακίδης αναφέρει χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Έργο της λαογραφίας είναι να ανακαλύψει, να γνωρίσει και να απεικονίσει τον λαϊκό πολιτισμό σε όλες του τις εκδηλώσεις (υλικές, πνευματικές και κοινωνικές)  και να τον ερμηνεύσει ιστορικά. Κλείνει με τις ωφέλειές της, πρώτο «μας αποκαλύπτει τον εθνικόν και ανθρώπινον πολιτισμόν […] τα βάθη της ιδίας ημών ψυχής», δεύτερο «αποβαίνει επιστήμη κα’ εξοχήν εθνική» και τρίτο «ενισχύει τους εθνικούς δεσμούς των νεωτέρων γενεών προς τα παλαιοτέρας και σφυρηλατεί την ιστορικήν του έθνους ενότητα».

Η επόμενη διάλεξη δόθηκε στα Σέρρας (πατρίδα της μητέρας του, όπου φοίτησε ο ίδιος στο γυμνάσιο), είναι κατά κάποιο τρόπο συμπλήρωμα της προηγούμενης.  Αναφέρεται στις θεωρίες του Fallmerayer και στη συνέχεια την αναίρεσή τους από ξένους και Έλληνες. Εξετάζει την παρουσία των Σλάβων στον ελληνικό χώρο και  αναλύει τα συμπεράσματα ερευνών του  και ξένων που αποδεικνύουν ότι «Δεν αρνούμεθα την εγκατάστασιν των Σλάβων εις τας  χώρας μας∙  η άρνησις θα απετέλει κιβδήλευσιν της επιστήμης , υποστηρίζομεν όμως ότι αι εγκαταστάσεις αύται εγένοντο εντός περιβάλλοντος ελληνικού,  μεταξύ συμπαγούς και πολυπληθούς ελληνικού πληθυσμού».

Γλωσσικές και λαογραφικές  συλλογές εκπαιδευτικών από πόλεις της Μακεδονίας (Κρούσοβο και Παγγαίο), κατά την περίοδο που ο Φ. διέδιδε τις θεωρίες του, έδιναν απαντήσεις στις απόψεις του.  Οφείλουν οι  εντόπιοι άνθρωποι των γραμμάτων με τις λαογραφικές και άλλες έρευνές τους να καταρρίψουν τα ψεύτικα στοιχεία των Βουλγάρων για τη βόρεια Ελλάδα. «Αυτοί ομιλούν, ημείς σιωπώμεν. Είναι καιρός να ομιλήσωμεν, να δείξωμεν ότι ζώμεν και υπάρχομεν ως Έλληνες».

Β. Ο τόμος του Στ. Κυριακίδη «Το Δημοτικό Τραγούδι – Συναγωγή Μελετώ», Νεοελληνικά Μελετήματα 3, Αθήνα 1978, σελ. 398,  τον οποίο επιμελείται η κόρη του Άλκη Κυριακίδου Νέστορος, θα μας βοηθήσει να προσεγγίσουμε κάποιες πλευρές της «δημώδους ποιήσεως». Στην αρχή του τόμου η επιμελήτρια παρουσιάζει το σημαντικό κείμενό της: «Στίλπων Kυριακίδης: από τη ρομαντική στη μορφολογική προσέγγιση των δημοτικών τραγουδιών» (σελ. ζ΄- κθ΄).

Στον τόμο περιέχονται εννέα μελέτες, ενώ στο Παράρτημα έχουμε τη βιβλιοκρισία για ένα έργο του S. Baud Bovy  (1936) και για ένα βιβλίο του B. Bouvier (1960). Ο τόμος συνοδεύεται από αναλυτικές σημειώσεις και παραπομπές για όλες τις μελέτες, καθώς και αναλυτικό ευρετήριο.

Οι μελέτες του τόμου κατά σειρά:

1. Mνημεία του Λόγου. Άσματα (A. Γενικά – B. Eλληνικά δημώδη άσματα και διαίρεσις αυτών – Γ. Kυρίως άσματα: εργατικά, συναφή προς εορτάς και έθιμα, παιδικά, της αγάπης, του γάμου, της ξενιτιάς, μοιρολόγια, κλέφτικα, ιστορικά, σατυρικά, γνωμικά, περιστατικά, θρησκευτικά [ο Κυριακίδης σε κάθε κατηγορία αναλύει και παραθέτει πολλά παραδείγματα] – Δ. Διηγηματικά άσματα: ακριτικά, πλαστά ή παραλογές, ρίμες [αναλύεται κάθε περίπτωση και παραθέτονται παραδείγματα]- E. Δραματικαί παραστάσεις – ΣT. Tελευταίαι παρατηρήσεις – Z. Συλλογή και συλλογαί)
2. Tι είναι το δημοτικό τραγούδι. Aνδρικά και γυναικεία τραγούδια. H γυνή ως λαϊκή ποιήτρια
3. Tα παιδιά του δεκαπεντασυλλάβου
4. H φυσιολατρία εις τα δημοτικά τραγούδια
5. Aρχαϊκή τέχνη και δημοτικά τραγούδια
6. Aι ιστορικαί αρχαί της δημώδους νεοελληνικής ποιήσεως. Λόγος πρυτανικός
7. H γένεσις του νεοελληνικού διστίχου και η αρχή της ισομετρίας μορφής και περιεχομένου εν τη δημώδει ποιήσει
8. Kόρη ταξιδεύτρια
9. Για τη νεοελληνική μπαλλάντα (μετάφραση: Διανιήλ Iακώβ)

Θα παρουσιάσουμε πολύ ενδεικτικά στοιχεία από δύο μελέτες, την 1 και 6, με γενικά στοιχεία σχετικά με το δημοτικό τραγούδι.  Διατηρούμε τη γλώσσα του Στ. Κυριακίδη.

Ξεκινούμε από την πρώτη μελέτη: «Όπως όλα τα προϊόντα του λαϊκού πνεύματος, ούτω και τα άσματα, άπαξ  ποιηθέντα, οσάκις ανταποκρίνονται  πραγματικώς προς ό,τι αισθάνεται όλος ο λαός, δεν εκλείπουν μετά των δημιουργών των, αλλά διά του στόματος παραδιδόμενα εις τα νεωτέρας γενεάς επιζώσι των χρόνων των πολλάκις επί εκατονταετηρίδας».

Όσον αφορά τα κυρίως άσματα και τα διηγηματικά αναφέρονται όλες οι κατηγορίες και υπάρχουν ενδεικτικά παραδείγματα.

Στην ενότητα «Τελευταίαι παρατηρήσεις» σημειώνει: «Αυτή είναι η δημώδης ελληνική ποίησις, δένδρον πολύκλαδον, αιθαλές και αιωνόβιον, του οποίου αι ρίζαι ριζούνται εις το γόνιμον έδαφος της αρχαιότητος, ο κορμός γιγαντούται εις τους ηρωικούς του Βυζαντίου χρόνους, οι δε κλάδοι αναθάλλουν εις τους χρόνους της κλεφτουριάς και των επαναστάσεων».

Η έκτη μελέτη «Aι ιστορικαί αρχαί της δημώδους νεοελληνικής ποιήσεως»,  Λόγος πρυτανικός , δημοσιεύθηκε το 1934, ενώ το 1954 προστέθηκε «Επίμετρον»   με νεότερα στοιχεία και απόψεις του Στ. Κυριακίδη.

Ο πρυτανικός λόγος στην αρχή αναφέρει τις απόψεις του Φωριέλ και άλλων. Ο Fauriel (1824) «εν γένει πιστεύει ότι η σημερινή δημώδης ποίησις αποτελεί ηλλοιωμένην υπό του χρόνου συνέχειαν της αρχαίας».

Θα κάνω μια παρέκβαση. Διαβάζοντας και ερευνώντας για τη δημοτική ποίηση στις Ιστορίες Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, στην Ιστορία του Γ. Κορδάτου συνάντησα ενδιαφέροντα: «Ανάμεσα στα άλλα αναφέρεται στον Στίλπωνα Κυριακίδη, μαθητή του Νικόλαου Πολίτη, που “έβγαλε το συμπέρασμα πως η δημοτική ποίηση έχει την καταγωγή της στην εποχή των αυτοκρατορικών χρόνων της Ρώμης. Δηλαδή τα δημοτικά τραγούδια δεν προέρχονται άμεσα από την ελληνική αρχαιότητα, αλλά από τη μεταγενέστερη εποχή”. Ενδείξεις, κατά τον Κυριακίδη, για κάτι τέτοιο είναι οι λέξεις τραγούδι από το τραγωδία, παραλογή από το παρακαταλογή,  καταλόγι από το καταλογή».

Θα συμπληρώσουμε  με δύο σημεία από τον λόγο του Κυριακίδη:  Το πρώτο σχετικά με την ακριτική ποίηση:«Καθ’ ον χρόνον ήρχιζε να ανθή η νέα ηρωική ποίησις, η ακριτική, η παλαιά τραγική μούσα εξηκολούθει υπό την μορφήν του παντομίμου να τέρπη και να ενθουσιά τα πλήθη. Αλλά και έτι βραδύτερο, κατά τον ΙΒ΄ αιώνα  […] δεν ήσαν άγνωστοι αι επί της σκηνής μιμικαί ορχήσεις». Και το δεύτερο – συνταρακτικό στοιχείο νομίζω: «Ενώ οι ορχησταί καταδικάζονται, η μουσική και τα άσματά των, τα οποία τόσον σφοδρώς επετίμα και απέκρουεν άλλοτε ο Χρυσόστομος, αναγνωρίζονται πλέον ως στοιχείον του γάμου απαραίτητον».

Δημοτικά τραγούδια του γάμου, μουσικοί, όργανα, χοροί, που κρατούνε από τόσο παλιά…

Θα ολοκληρώσουμε την προσπάθειά μας να φωτίσουμε το λαογραφικό όραμα του Στ. Κυριακίδη με μια, κατά τη γνώμη μου, σοφή διαχρονική γνώμη:

«Η σπουδή και σοβαρά έρευνα της λαογραφίας δύναται να παράσχη και τούτο το μέγα αγαθόν, ότι οδηγούσα εις την ορθήν εκτίμησιν των εκδηλώσεων του λαϊκού βίου, προφυλάσσει και από τους υπερβολικούς και αστηρίκτους ενθουσιασμούς και από τας υπεράγαν ρωμαντικάς αντιλήψεις και τάσεις, αι οποίαι βλάβης μάλλον πρόξενοι ή ωφελείας συνήθως απέβησαν».

[Παραπέμπω στο βιβλίο μου «Καθημερ’νές και σκόλες – Λαογραφικές σελίδες της Θράκης», Ξάνθη 2011  και στο τεύχος «Εισαγωγή στη Λαογραφία και στον λαϊκό πολιτισμό της Θράκης» Ξάνθη 2014, όπου αναφέρομαι στον Στ. Κυριακίδη].

Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής