Αφιέρωμα στα 200 χρόνια από το 1821
Το 2021 γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Δεν πρόκειται για ένα γεγονός μονοσήμαντο – εννοώ η Επανάσταση. Συνεπώς και η προσέγγισή του δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Όποιος / όποια το προσεγγίζει μονόπλευρα δεν προσφέρει καθόλου καλή υπηρεσία στον κάθε Έλληνα και στην κάθε Ελληνίδα όπου γης.
Με τα δημοσιεύματά μου αυτά θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε την ιστορία της περιόδου με αγάπη και αγνότητα. Μας βοηθούν παλιότεροι και νεότεροι ιστορικοί, που προσεγγίζουν την ιστορία με τη δική τους οπτική.
Παρουσιάζω στο σημερινό μου άρθρο τον ιστορικό Έρικ Τζον Έρνεστ Χομπσμπάουμ (Eric John Ernest Hobsbawm; 9 Ιουνίου 1917, Αλεξάνδρεια — 1 Οκτωβρίου 2012, Λονδίνο), ο οποίος θεωρούνταν από πολλούς ως ο μεγαλύτερος εν ζωή ιστορικός, όχι μόνο της Βρετανίας αλλά και ολόκληρου του κόσμου.
Με τον Χομπσμπάουμ ασχολήθηκα την τελευταία δεκαετία αρκετά, δημοσιεύοντας σχετικά άρθρα και αναλύοντας τα έργα του σε σεμιναριακά μαθήματα ιστορίας και πολιτισμού. Θα αναφέρω εργοβιογραφικά στοιχεία αρχίζοντας το άρθρο μου, που θα επικεντρωθεί στον τρόπο που βλέπει τα σχετικά με την Επανάσταση του 1821.
Ο Χομπσμπάουμ γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, το 1917, από οικογένεια Εβραίων. Μεγάλωσε στην Βιέννη και στο Βερολίνο. Μετακόμισε στο Λονδίνο με την οικογένειά του, το 1933, όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία στην Γερμανία. Σπούδασε γραμματική στο Marylebone, στο King’s College και στο Cambridge. Έγινε λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Birkmeck το 1947. Αυτό ήταν η αρχή της καριέρας του καθώς εξελίχθηκε σε Πρόεδρο του Πανεπιστημίου. Έγινε μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας το 1978 και του απονεμήθηκε το βραβείο της τιμής το 1998. Πέθανε το 2012, θα ζει μέσα από την σύζυγο του, Μαριάννα, την κόρη του Τζούλια, τους γιους του, Άντυ και Τζόζεφ, τα επτά εγγόνια του και το ένα δισέγγονό του. Αυτό το σύντομο βιογραφικό δημοσιεύθηκε τη μέρα του θανάτου του στο Δημόσιο Βασιλικό Νοσοκομείο του Λονδίνου ύστερα από ασθένεια, όπως ανακοίνωσε η οικογένειά του.
Όσον αφορά το πλούσιο έργο του αναφέρουμε: Το 1962 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848», το πρώτο μέρος της τριλογίας για τον «μακρύ 19ο αιώνα» που τον έκανε διάσημο. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η «διπλή επανάσταση» (Γαλλική Επανάσταση και Βιομηχανική Επανάσταση) αποτελεί τη μαμή της σύγχρονης Ευρωπαϊκής ιστορίας και διαμέσου της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού της παγκόσμιας ιστορίας. Η τριλογία συμπληρώθηκε με τα βιβλία «Η εποχή του κεφαλαίου 1845-1875» (1975) και «Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914» (1987). Το 2002 κυκλοφόρησε η αυτοβιογραφία του με τίτλο «Interesting Times: a twentieth-Century life» («Συναρπαστικά χρόνια» στα ελληνικά). Τη δεκαετία του ’50 ο Έρικ Χομπσμπάουμ διατηρούσε μια στήλη τζαζ κριτικής στο περιοδικό New Statesman με το ψευδώνυμο Φράνσις Νιούτον (το όνομα του κομμουνιστή τρομπετίστα της Μπίλι Χολιντέι). Από την αγάπη του για την τζαζ προέκυψε το βιβλίο «The Jazz Scene» (Η σκηνή της Τζαζ), που κυκλοφόρησε το 1989 και αποτελεί σημαντική συμβολή στην κοινωνική ιστορία της μουσικής τζαζ. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα εξής βιβλία:
Για την ιστορία (Θεμέλιο) – Έθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα (Καρδαμίτσα) – Επαναστάτες (Θεμέλιο) – Η επινόηση της παράδοσης (Θεμέλιο) – Η επόμενη μέρα Επίκεντρο) – Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848 (ΜΙΕΤ) – Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875 (ΜΙΕΤ) – Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914 (ΜΙΕΤ) – Η εποχή των άκρων (Θεμέλιο) – Η σκηνή της τζαζ (Εξάντας) – Η συμβολή του Καρόλου Μάρξ στην επιστήμη της ιστορίας (Μνήμων) – Ληστές (Θεμέλιο) – Ξεχωριστοί άνθρωποι (Θεμέλιο) – Παγκοσμιοποίηση Δημοκρατία και Τρομοκρατία (Θεμέλιο) – Σαμπατέ (Ελεύθερος Τύπος) – Στους ορίζοντες του 21ου αιώνα (Θεμέλιο) – Συναρπαστικά χρόνια (Θεμέλιο) – Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο (Θεμέλιο).
Θα προσεγγίσουμε την Επανάσταση του 1821 μέσα από την ιστορική ματιά / άποψη του Έρικ Χομπσμπάουμ, που – κατά τη γνώμη μου – έχει το πλεονέκτημα ότι τοποθετεί το ιστορικό γεγονός μέσα στα ευρωπαϊκά και παγκόσμια συμφραζόμενα. Το βιβλίο το οποίο θα αξιοποιήσουμε είναι το έργο του: «THE AGE OF REVOLUTION EUROPE 1789 – 1848 /Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ, 1789-1848» (Έκδ. ΜΙΕΤ, Απρίλιος 2015, σελ. 518, μετ. Μ. Οικονομοπούλου – Α. Κάσδαγλη).
Στο οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης διαβάζουμε:
«Τα εξήντα χρόνια ανάμεσα στο 1789, όταν ακόμα βασίλευε ο Λουδοβίκος ις’, και το 1848, όταν ο Μαρξ και ο Ένγκελς δημοσίευσαν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, υπήρξαν για την Ευρώπη η περίοδος μιας διττής επανάστασης, η οποία προκάλεσε τον μεγαλύτερο κοινωνικό μετασχηματισμό που υπέστη ο κόσμος μετά τους αρχαίους χρόνους.
Το βιβλίο αυτό αναλύει και ερμηνεύει τις εκπληκτικές αλλαγές που προκάλεσαν η πολιτική Γαλλική Επανάσταση και η αγγλική Βιομηχανική Επανάσταση: τα “παλαιά καθεστώτα” καταρρέουν μπροστά στη δύναμη των νέων καπιταλιστικών χωρών. Νέοι δρόμοι ανοίγονται στην επιστήμη, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την τέχνη. Νέες μέθοδοι εφαρμόζονται στον πόλεμο και στη διπλωματία, στη βιομηχανία, το εμπόριο και τη διακυβέρνηση των κρατών. Νέες λέξεις δημιουργούνται για να εκφράσουν τις νέες ιδέες. Η ιστορία της διττής επανάστασης, ωστόσο, δεν είναι απλώς η ιστορία του θριάμβου της νέας αστικής κοινωνίας είναι και η ιστορία της εμφάνισης των δυνάμεων που μέσα σ’ έναν αιώνα από το 1848, έμελλε να μετατρέψουν την επέκταση σε συρρίκνωση».
Ο Χομπσμπάουμ σε πολλά σημεία του βιβλίου του αναφέρεται στην περίοδο της οθωμανικής κατοχής, στο Ανατολικό ζήτημα και στην Επανάσταση του 1821, που θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄ – ΠΟΛΕΜΟΣ
– Ο Ρήγας στην Ελλάδα κατέχει την τιμημένη θέση του προδρόμου στην ιστορία του αγώνα της πατρίδας του για εθνική ή κοινωνική απελευθέρωση (σελ. 122)
– Ο Έλληνας επαναστάτης και πατριώτης Κολοκοτρώνης εξέφραζε πλήρως τα αισθήματά τους (ενν. του λαού) : «Η γαλλική επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε, κατά την γνώμη μου, να ανοίξει τα μάτια του κόσμου. Πρωτύτερα τα έθνη δεν εγνωρίζοντο, τους βασιλείς τους ενόμιζαν ως θεούς της γης και ό,τι και αν έκαμναν το έλεγαν καλά καμωμένο. Διά αυτό και είναι δυσκολότερο να διοικήσεις τώρα λαόν» [είναι απόσπασμα από τα Απομνημονεύματα του Θ. Κολοκοτρώνη] (σελ. 138).
– Η παρακμή της Τουρκικής Αυτοκρατορίας, που κινδύνευε τόσο από εσωτερική διάλυση όσο και από τις φιλοδοξίες των αλληλοανταγωνιζομένων μεγάλων δυνάμεων (κυρίως της Βρετανίας, της Ρωσίας και λιγότερο της Γαλλίας), έκανε το λεγόμενο «Ανατολικό Ζήτημα» μόνιμη αιτία κρίσης: στη δεκαετία του 1820 ανέκυψε ξανά με αφορμή την Ελλάδα (σελ. 150). Το Ανατολικό Ζήτημα διατάρασσε την ισορροπία των δυνάμεων – Μετέτρεψε τα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο σε πεδίο ανταγωνισμού των δυνάμεων, ιδίως της Ρωσίας και της Βρετανίας (σελ. 156).
– Οι πολιτικοί του 1815 ήταν αρκετά συνετοί για να γνωρίζουν ότι κανένας διακανονισμός, όσο προσεκτικά κι αν τον είχαν σκαρώσει, δεν θα άντεχε μακροπρόθεσμα την ένταση των κρατικών ανταγωνισμών και των μεταβαλλόμενων περιστάσεων. Αποφάσισαν λοιπόν να εξασφαλίσουν ένα μηχανισμό για τη διατήρηση της ειρήνης […] μέσω τακτικών συνεδρίων […]. Το σύστημα των συνεδρίων απέτυχε […]. Μόνο η Αυστρία, αντιμέτωπη με έναν πρώτο γύρο αναστάτωσης και επανάστασης στα 1820 – 1822, έμεινα προσκολλημένη στην αρχή ότι όλα αυτά τα κινήματα πρέπει αμέσως και αυτομάτως να καταπνίγονται για το καλό της κοινωνικής τάξης (και της αυστριακής εδαφικής ακεραιότητας) […]. Στο ζήτημα της Ελλάδας οι δυνάμεις ήταν ακόμα πιο διχασμένες […]. Ο φόβος μονομερούς ρωσικής επέμβασης, η φιλελληνική πίεση, τα οικονομικά συμφέροντα και η γενική πεποίθηση ότι η διάλυση της Τουρκίας δεν μπορούσε να αποτραπεί, μπορούσε τουλάχιστον να οργανωθεί οδήγησαν τους Βρετανούς από την εχθρότητα στην ουδετερότητα και τελικά σε μια ανεπίσημη επέμβαση υπέρ των Ελλήνων. Η Ελλάδα κέρδισε έτσι την ανεξαρτησία της (1829) με ρωσική αλλά και με βρετανική βοήθεια […]. Η μονιμότητα του διακανονισμού του 1815, το σύστημα των συνεδρίων και η αρχή της κατάπνιξης κάθε επανάστασης κείτονταν σε συντρίμμια.(σελ. 154 – 156).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄- ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ
– Η επαναστατική φλόγα τόσο ενδημική, τόσο γενική, τόσο έτοιμη να απλωθεί, είτε αυτόματα, σαν μεταδοτική νόσος, είτε με οργανωμένη προπαγάνδα […] Το πρώτο κύμα εκδηλώθηκε στα 1820-24. Στην Ευρώπη περιορίστηκε κυρίως στη Μεσόγειο, με επίκεντρο την Ισπανία (1820), τη Νεάπολη (1820) και την Ελλάδα (1821). Εκτός από τον ελληνικό όλοι οι άλλοι ξεσηκωμοί καταπνίγηκαν. (σελ. 163-164).
– Μια μόνο από τις επαναστάσεις των ετών 1820-22 κατάφερε να επιβιώσει, εν μέρει χάρη στο ότι πέτυχε να πάρει μορφή γνήσιας λαϊκής εξέγερσης και εν μέρει χάρη στην ευνοϊκή διπλωματική συγκυρία: ο ελληνικός ξεσηκωμός του 1821. Η Ελλάδα έγινε πηγή έμπνευσης για τον διεθνή φιλελευθερισμό, και ο φιλελληνισμός, που έφερνε οργανωμένη υποστήριξη στους Έλληνες και συμμετοχή πολυάριθμων εθελοντών στον ελληνικό αγώνα, έπαιξε στη συσπείρωση της ευρωπαϊκής αριστεράς τη δεκαετία του 1820 ρόλο ανάλογο μ’ εκείνον που θα έπαιζε στο τέλος της δεκαετίας του 1930 η υποστήριξη στην Ισπανική Δημοκρατία (σελ. 173).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄- ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
– Έξω από τη ζώνη του νεωτερικού αστικού κόσμου υπήρχαν ωστόσο κινήματα λαϊκής εξέγερσης κατά της ξένης κυριαρχίας […] τα οποί ενίοτε μοιάζουν πρόδρομοι μεταγενέστερων εθνικών κινημάτων. Τέτοιες ήταν κατά της Τουρκικής Αυτοκρατορίας […]. Δεν είναι σωστό να βλέπουμε και πολλά εθνικιστικά στοιχεία όπως τα εννοούμε σήμερα σ’ αυτά τα κινήματα […] Ακόμη και οι εξεγέρσεις κατά των Τούρκων στα Βαλκάνια, ιδίως των ορεινών λαών των νότιων και των δυτικών Βαλκανίων, που σπάνια υποτάσσονταν, δεν θα έπρεπε να ερμηνευτούν αβασάνιστα σαν να ήταν νεωτερικά εθνικιστικά κινήματα (σελ.203 – 205).
– Σε μια και μόνη περίπτωση ο αέναος πόλεμος των ποιμενικών φυλών και των ηρωικών ληστών ενάντια σε οποιαδήποτε υπαρκτή κυβέρνηση συγκεράστηκε με τις ιδέες του αστικού εθνικισμού και της Γαλλικής Επανάστασης: στον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα (1821 – 1830). Ήταν επομένως φυσικό να γίνει η Ελλάδα θρύλος και πηγή έμπνευσης για τους απανταχού εθνικιστές και φιλελεύθερους. Γιατί μόνο στην Ελλάδα ένας ολάκερος λαός ξεσηκώθηκε ενάντια στον κατακτητή με τρόπο που θα μπορούσε ευλογοφανώς να ταυτιστεί με την υπόθεση της ευρωπαϊκής αριστεράς∙ και αντιστρόφως η υποστήριξη της ευρωπαϊκής αριστεράς, με επικεφαλής τον Λόρδο Βύρωνα, που πέθανε στην Ελλάδα, συνέβαλε σημαντικά στην πραγμάτωση της ελληνικής ανεξαρτησίας (σελ. 206).
– Μια μερίδα (ενν. Ελλήνων) αποτελούσε διεθνή εμπορική και διοικητική τάξη, εγκατεστημένη σε παροικίες και κοινότητες απ’ άκρη σ’ άκρη στην Τουρκική Αυτοκρατορία και πέρα απ’ αυτήν […] Έλληνες δημόσιοι υπάλληλοι, μεταλλαγμένοι σε υποτελείς ηγεμόνες, διοικούσαν τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Στο σύνολό τους οι μορφωμένες και εμπορικές τάξεις των Βαλκανίων […] είχαν κατά κάποιον τρόπο εξελληνιστεί από την ίδια τη φύση των δραστηριοτήτων τους. Στη διάρκεια του 18ου αιώνα αυτός ο εξελληνισμός συνεχίστηκε με ακόμα μεγαλύτερη ορμή, κυρίως χάρη στη σημαντική οικονομική ανάπτυξη που διεύρυνε την εμβέλεια και τις επαφές της ελληνικής διασποράς. […] Η ανάπτυξη του βαλκανικού εμπορίου έφερε τους Έλληνες ή τους εξελληνισμένος εμπόρους στην Κεντρική Ευρώπη (σελ. 206 – 207).
– Οι πρώτες εφημερίδες στην ελληνική γλώσσα τυπώθηκαν στη Βιέννη (1784 – 1812) […] Ο φιλελευθερισμός, ο εθνικισμός και οι μέθοδοι πολιτικής οργάνωσης από μασονικές μυστικές εταιρείες (ενν. ρίζωσαν οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης) (σελ. 207). Ο Χομπσμπάουμ αναφέρεται στον Ρήγα «ο ηγέτης ενός πρώιμου ασαφούς και ίσως παμβαλκανικού επαναστατικού κινήματος, μιλούσε γαλλικά και προσάρμοσε τη Μασσαλιώτιδα στα ελληνικά δεδομένα». Η Φιλική Εταιρεία […] ιδρύθηκε στο μεγάλο νέο ρωσικό λιμάνι της Οδησσού το 1814. Στη συνέχεια αναφέρεται στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, όπου υποκινήθηκε «εξέγερση για την ελληνική ανεξαρτησία». Σε τούτες τις εξαθλιωμένες υποτελείς χώρες «Έλληνες ήταν οι άρχοντες, οι επίσκοποι, οι έμποροι και οι διανοούμενοι. Όπως ήταν φυσικό, σημειώνει «ο ξεσηκωμός εκείνος απέτυχε οικτρά. Ευτυχώς όμως η Φιλική Εταιρεία είχε φροντίσει να προσηλυτίσει» Έλληνες στην Ελλάδα, κυρίως στην Πελοπόννησο. Για τους λαϊκούς αγωνιστές «είναι αμφίβολο αν ο εθνικισμός όπως τον εννοούμε σήμερα σήμαινε τίποτα γι’ αυτούς τους κλέφτες, μολονότι πολλοί από αυτούς διέθεταν τους γραμματικούς τους – ο σεβασμός και το ενδιαφέρον για τα βιβλία και τη μάθηση επιβίωνε ως κατάλοιπο του αρχαίου ελληνισμού – , οι οποίοι συνέτασσαν μανιφέστα με ιακωβινική ορολογία» (σελ. 207).
-Ο νέος ελληνικός εθνικισμός ήταν αρκετός για να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία, μολονότι ο συνδυασμός αστικής ηγεσίας, κλέφτικης αποδιοργάνωσης και επέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων γέννησε μια από εκείνες τις καρικατούρες του δυτικού φιλελεύθερου ιδεώδους που έμελλε να γίνουν τόσο γνώριμες σε περιοχές όπως η Λατινική Αμερική. Αλλά είχε και το παράδοξο αποτέλεσμα να περιορίσει τον ελληνισμό στην Ελλάδα, και έτσι να δημιουργήσει ή να ενισχύσει τον λανθάνοντα εθνικισμό των άλλων βαλκανικών λαών […] Η ελληνική ανεξαρτησία υπήρξε ουσιώδης προϋπόθεση για την ανάπτυξη των άλλων βαλκανικών εθνικισμών (σελ. 208).
Κλείνοντας την προσέγγιση του Έρικ Χομπσμπάουμ με τις απόψεις του σχετικά με την Επανάσταση του 1821, παραθέτω ένα απόσπασμα που αναφέρεται στην έννοια του έθνους, από το βιβλίο του «Έθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα» (όπως αναφέρεται σε άρθρο του Μίμη Χρυσομάλλη στο Athens Voice) : «Στη σύγχρονη, και βασικά πολιτική, έννοιά της η ιδέα του nation (έθνους) είναι ιστορικά πολύ νέα». Τα έθνη, άρα, δεν είναι αιώνια ή θεόσταλτα, αλλά αποτελούν το – σχετικά πρόσφατο ιστορικά – προϊόν εθνικιστικών κινημάτων, που χρησιμοποίησαν ήδη υπάρχουσες παραδόσεις (ή επινόησαν νέες) στα πλαίσια της προσπάθειάς τους για την καθιέρωση και αναγνώριση ενός εδαφικά προσδιορισμένου κράτους. Κατά τον Χόμπσμπαουμ, σημαντικότατο ρόλο στη διαδικασία αυτή της δημιουργίας εθνών παίζει το στοιχείο του κατασκευάσματος, της επινόησης και της κοινωνικής μηχανικής. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά: «Δεν είναι τα έθνη που δημιουργούν κράτη και εθνικισμούς, αλλά το αντίθετο».
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
