Αφιέρωμα στην Ημέρα Φιλοσοφίας, 19 Νοεμβρίου
Με χίλιους δυο τρόπους μπορούμε να προσεγγίσουμε και να αναλύσουμε την πραγματικότητα. Ο κάθε άνθρωπος και η κάθε εποχή έχει προτίμηση σε κάποιον τρόπο προσέγγισης. Συνηθίζω προσωπικά να κινούμαι ανάμεσα στην ιστορία, στη φιλοσοφία και στην ποίηση. Η ιστορία μου εξηγεί τι έγινε στο παρελθόν, η φιλοσοφία με βοηθά να βρω την ουσία των πραγμάτων, ενώ η ποίηση συνδέει τη σκέψη με το λόγο κατά ένα τρόπο πλαστικό και γλυκό.
Η φιλοσοφία παίζει ένα διπλό ρόλο : από τη μια μεριά συνενώνοντας τις επιστήμες χαράζει ένα δρόμο προς την αλήθεια, από την άλλη διατυπώνει θεωρίες και οράματα για τον άνθρωπο και την κοινωνία, όσον αφορά το καλό, το δίκαιο και το ωραίο.
Η επιστήμη, η φιλοσοφία, η τέχνη, η θρησκεία, η πολιτική, όλα έχουν ως σκοπό να βοηθήσουν τον άνθρωπο στην πορεία του, ατομικά και κοινωνικά. Όλα συνδέονται και αλληλοσυμπληρώνονται. Όποια προσέγγιση διακηρύσσει τη μοναδικότητά της και την αποκλειστικότητά της, και τον άνθρωπο δε συνδράμει και ακυρώνει την αποστολή της.
Με την ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας της Φιλοσοφίας 2020 θα φωτίσουμε τα σχετικά θέματα, μιλώντας για τη νεότερη και σύγχρονη εποχή, ξεκινώντας από τον Διαφωτισμό, μετά θα συνεχίσουμε ως τις μέρες μας.
ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ – 18ος ΑΙΩΝΑΣ
Α. Το κίνημα του Διαφωτισμού, ο αιώνας των Φώτων, είναι η εποχή του ορθολογισμού και του φιλελευθερισμού, με διακήρυξη και προάσπιση των ατομικών δικαιωμάτων. Καρπός των ιδεών αυτών είναι η Βιομηχανική επανάσταση, ο Αγώνας για Αμερικανική Ανεξαρτησία και η Γαλλική Επανάσταση. Σε οικονομικό επίπεδο διαμορφώνεται το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, ο λεγόμενος καπιταλισμός, με κυρίαρχο στοιχείο το κέρδος. Το κέρδος καθίσταται ο μανδύας και ο στόχος όλων των επιπέδων πραγματικότητας. Όλα, εκπαίδευση, πολιτική, επιστήμη, τεχνολογία, κοινωνικές δομές έχουν ως κριτήριο τα οικονομικά μεγέθη και την αύξηση του κεφαλαίου, μέσα από την αντίθεσή του προς την εργασία.
Αναμφίβολα, οι νέες ιδέες συνέβαλαν στη βελτίωση της ζωής, της εκπαίδευσης, στην υποχώρηση του φανατισμού, στην ενίσχυση της ισότητας. Καθυστερημένα, στο διάστημα 1750 – 1821, αναπτύσσεται και ο Νεοελληνικός διαφωτισμός, που εκτός των άλλων συνδέθηκε με την προετοιμασία του Αγώνα του 1821. Παρά τις όποιες ελληνικές ιδιορρυθμίες, η κυρίαρχη αντίληψη και στην Ελλάδα όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη στηρίζεται στην οργάνωση της κοινωνίας στα νεότερα χρόνια, στον ορθό λόγο και στο κέρδος.
Β. Ο Ρουσσώ εντάσσεται στο Διαφωτισμό, κυρίως το γαλλικό, αντιτίθεται όμως προς την τάση να αποκλείεται το φανταστικό και το συγκινησιακό στοιχείο από την εξέλιξη του ανθρώπου. Αυτός ο αποκλεισμός έχει ως αποτέλεσμα μια σημαντική αντίφαση : από τη μια μεριά παρατηρείται νοητική πρόοδος, από την άλλη μεριά έχουμε ηθική οπισθοδρόμηση του ανθρώπου. Αυτή η αντίφαση μπορεί να υπερνικηθεί με την ορθή παιδεία και με τη συμμετοχή του ευρύτερου λαϊκού στοιχείου στις κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις. Σε αντίθετη περίπτωση, οι άνθρωποι θα γίνουν δούλοι των ισχυροτέρων, ενώ η ηθική υστέρηση τελικά θα ακολουθηθεί από νοητική οπισθοδρόμηση.
Δύο βιβλία του Ρουσσώ, ο Αιμίλιος ή Περί αγωγής και το Κοινωνικό συμβόλαιο, αποτελούν την ‘άλλη’ πυξίδα για την πορεία του ανθρώπου και του πολιτισμού.
Ο Ρουσσώ προσέγγιζε τα θέματα με το συναίσθημα και όχι με βάση τη λογική. Βασική θέση του είναι η άποψη ότι ο άνθρωπος ήταν καλός όσο ζούσε στη φύση. Μέσα από τα κείμενά του ο Ρουσσώ στέκεται ιδιαίτερα στη σημασία των εμπειριών της παιδικής ηλικίας, στο ρόλο των αδικιών και της βίας που βιώνεται μέσα στην οικογένεια και στο σχολείο. Ο ίδιος εξομολογείται ανάλογα βιώματα που καθόρισαν την ίδια του τη ζωή. Ο Ρουσσώ με τις απόψεις του αυτές θεωρείται από πολλούς πρόδρομος του ρομαντισμού και του σοσιαλισμού του 19ου αιώνα.
ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ – 19ος – 20ος ΑΙΩΝΕΣ
«Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός, η επιστήμη και η τέχνη, το 19ο και 20ο αιώνα αναπτύχθηκε ιδιαίτερα, συνδέοντας την οικονομική και πολιτική ανάπτυξη με αποτελεσματικό τρόπο. Υπάρχει μια συνέχεια από το Διαφωτισμό και μετά ως τις μέρες μας. Όσον αφορά την επιστήμη, από τη μηχανιστική αντίληψη του Σύμπαντος και τη χρήση των μαθηματικών και την τεχνολογική πρόοδο, με την εισαγωγή της επιστήμης στα πανεπιστήμια και την οργανωμένη πλέον γνώση, φτάσαμε στη σύνδεση της επιστημονικής έρευνας με την οικονομική ανάπτυξη και την τεχνολογική πρόοδο».
Στο σύγχρονο επιπλέον κόσμο, αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά είναι, στη βάση πάντα του ορθολογισμού και του κέρδους : η Αποικιοκρατία, η εξάντληση των πηγών και των πρώτων υλών, τα περιβαλλοντικά αδιέξοδα, οι παγκόσμιοι και οι τοπικοί πόλεμοι με στόχο την οικονομική επικράτηση, η παγκοσμιοποίηση ως τρόπος κοινωνικοοικονομικού ελέγχου των κρατών από αφανείς μηχανισμούς.
Ιδιαίτερα στο χώρο της εκπαίδευσης, τα συστήματα που επιβάλλονται έχουν πρακτικίστικα και χρησιμοθηρικά στοιχεία, κυρίως εμπνεόμενα από το λεγόμενο Φορντισμό ή Τεϊλορισμό, όπου ο μαθητής είναι εξαρτημένος λιγότερο ή περισσότερο από αυτόν που διδάσκει, ελέγχει και αξιολογεί – χωρίς να έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει σε βάθος και συνολικά. Ο τελικός σκοπός είναι να παράγονται άνθρωποι ικανοί να παράγουν και να καταναλώνουν αγαθά. Σε πολλές περιπτώσεις, ο δάσκαλος είναι διευθυντής σούπερ μάρκετ και μάγειρας και ο μαθητής πελάτης.
21ος ΑΙΩΝΑΣ
Ζούμε στην εποχή της Πανδημίας και του Κορωνοϊού. Αλλά και παγκόσμια εξάπλωση επιδημιών, όπως Έμπολα και γρίπη των πτηνών
Ταυτόχρονα, όπως βλέπουμε στις δημοσιεύσεις του διαδικτύου παγκοσμίως, ζούμε τόσα άλλα. Ας τα αναφέρουμε.
– Εποχή της οικονομικής παγκοσμιοποίησης,
– Επέκταση των επικοινωνιών με τη χρήση κινητών τηλεφώνων και του διαδικτύου, που συνοψίζεται με τον τίτλο Εποχή της Πληροφορίας.
– Κλιματική αλλαγή, φαινόμενο του θερμοκηπίου, επιβάρυνση φυσικού περιβάλλοντος.
– Πυρηνική απειλή, από τη χρήση ή ατυχήματα πυρηνικής ενέργειας
– Τεχνητή νοημοσύνη εάν ξεπεράσει τις ανθρώπινες ικανότητες και ανεξαρτητοποιηθεί.
ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ / ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΜΑΤΙΑ
Δύο σύγχρονοι ερευνητές, ο Χομπσμπάουμ (1917 – 2012) και ο Χαράρι (1976 – ), θα φωτίσουν την εποχή μας. Είναι ιστορικοί, αλλά η ματιά και τα πορίσματά τους είναι ευρύτερα, οικουμενικά και καθολικά, άρα φιλοσοφικά.
Ο Χομπσμπάουμ στο έργο «Θρυμματισμένοι καιροί: Κουλτούρα και κοινωνία στον 20ό αιώνα» (2013, εκδ. Θεμέλιο) που έγραφε ως την τελευταία ημέρα της ζωής του, παρατηρεί στον Πρόλογο:
«Καθώς ο ευρωπαϊκός καπιταλισμός του 19ου αιώνα εγκαθίδρυε την κυριαρχία του πάνω σ’ έναν πλανήτη τον οποίο έμελλε να μεταμορφώσει μέσω της κατάκτησης, της τεχνολογικής υπεροχής και της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας του, κουβαλούσε μαζί του κι ένα ισχυρού γοήτρου φορτίο από δοξασίες και αξίες, που θεωρούνταν φυσιολογικά ανώτερες από άλλες […] Μεταμόρφωσε εντελώς τους τρόπους μας να κατανοούμε την πραγματικότητα και την καλλιτεχνική παραγωγή, ιδιαίτερα βάζοντας τέρμα στο παραδοσιακό προνομιακό στάτους «των τεχνών» στην παλιά αστική κοινωνία, δηλαδή στη λειτουργία τους ως μέτρα του καλού και του κακού, ως φορείς αξιών: της αλήθειας, της ομορφιάς και της καθάρσεως».
Το δεύτερο βιβλίο του Χομπσμπάουμ «Η Εποχή των Άκρων – Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914 – 1991», είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο για να αναγνώσουμε τον εικοστό αιώνα. Ο σοβαρότερος μετασχηματισμός που διαπιστώνει ο συγγραφέας είναι η μετατροπή του πλανήτη στην περίοδο αυτή σε πρωταρχική και «ενιαία επιχειρησιακή μονάδα» ιδιαίτερα στο οικονομικό πεδίο. Επίσης διαπιστώνει την «αποσύνθεση των παλαιών προτύπων ανθρώπινων κοινωνικών σχέσεων», τη ρήξη μεταξύ των πολιτισμών των γενεών. Ο καπιταλισμός απομακρύνεται από τις παραδοσιακές σχέσεις, την κοινοτική αλληλεγγύη, τις αξίες της και τις θεσμικές της εκφράσεις ενώ αναπτύσσονται όλο και περισσότερο οι εμπορευματικές σχέσεις, η ιδιαίτερη αξία που καταλαμβάνει το εμπόρευμα ως σύμβολο δύναμης και εξουσίας. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι ο πολιτισμός που αντιστοιχεί στον καπιταλισμό είναι ο πολιτισμός του χρήματος.
Συμπληρώνουμε την προσέγγιση της εποχής μας με τον Γιουβάλ Νώε Χαράρι και το βιβλίο του “Sapıens – Μια Σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου”. Θα επιχειρήσω να παρουσιάσω τον προβληματισμό του στο 19ο κεφάλαιο «Και ζήσαν αυτοί καλά».
Είμαστε, άραγε, μετά από όσα καταφέραμε τα τελευταία 500 χρόνια, πιο ευτυχισμένοι;
Ως τώρα οι ιστορικοί απέφευγαν να θέτουν τέτοια ερωτήματα, πολύ περισσότερο να τα απαντούν. Έχουν ερευνήσει την ιστορία των πάντων, αλλά ελάχιστες φορές έχουν αναρωτηθεί πώς επηρεάζουν όλα αυτά την ανθρώπινη ευτυχία.
Είναι αφελές να πιστεύουμε ότι, όσο περισσότερη ισχύ έχουμε, τόσο πιο ευτυχισμένοι είμαστε.
Τις τελευταίες δεκαετίες αναστατώνουμε διαρκώς την οικολογική ισορροπία, καταστρέφοντας τα θεμέλια της ανθρώπινης ευημερίας σε ένα όγκο απερίσκεπτου καταναλωτισμού. Αγνοούμε τη μοίρα των υπολοίπων ζώων. Ίσως, λοιπόν, να είναι λάθος να υπολογίζουμε μόνο την ευτυχία των ανθρώπων.
Το βιολογικό επιχείρημα εκφράζεται από το New Age σλόγκαν: “Η ευτυχία αρχίζει από μέσα!”. Μια άλλη εκδοχή: η ευτυχία συνίσταται στο να βλέπουμε τη ζωή μας στην ολότητά της (ευχάριστες και δυσάρεστες στιγμές) σαν κάτι που έχει νόημα και αξία. Όπως είχε πει ο Νίτσε, αν έχεις ένα γιατί για να ζεις, μπορείς να αντέξεις σχεδόν κάθε πώς.
Ίσως η ευτυχία να είναι ο συντονισμός των προσωπικών ψευδαισθήσεων του ατόμου περί νοήματος με τις κυρίαρχες συλλογικές ψευδαισθήσεις. Η ευτυχία εξαρτάται από τη βιοχημεία ή την αυταπάτη; Υπάρχει κάτι εναλλακτικό;
Ο βουδισμός συμμερίζεται την άποψη ότι η ευτυχία είναι αποτέλεσμα διαδικασιών που συμβαίνουν μέσα στο σώμα, και όχι γεγονότων στον εξωτερικό κόσμο. Η πρόταση του Βούδα ήταν να μη σταματήσουμε μόνο την επιδίωξη εξωτερικών επιτευγμάτων, αλλά και την επιδίωξη εσωτερικών συναισθημάτων.
Κι ο Yuval Noah Hararı κλείνει το βιβλίο του με ένα πολύ σύντομο αλλά εύγλωττο Επίλογο. Παρατηρεί:
Πριν από 70.000 χρόνια, ο Homo sapıens ήταν ακόμα ένα ασήμαντο ζώο που κοιτούσε τη δουλειά του σε μια γωνιά της Αφρικής. Στις χιλιετίες που ακολούθησαν μεταμορφώθηκε σε κυρίαρχο όλου του πλανήτη και σε φόβο και τρόμο του οικοσυστήματος. Είμαστε πιο ισχυροί από ποτέ άλλοτε, αλλά δεν έχουμε ιδέα τι να κάνουμε με αυτή τη δύναμη.
Υπάρχει τίποτα πιο επικίνδυνο από δυσαρεστημένους και ανεύθυνους θεούς που δεν ξέρουν τι θέλουν;
Θα δώσουμε κλείνοντας τον λόγο στον Χαράρι, αφού πρώτα κάνουμε μια αναγκαία παρένθεση σχετικά με την «άλλη» φιλοσοφία, τη Φιλοσοφία της Ανατολής.
Στις σπουδές μου (φιλοσοφικές, ιστορικές, φιλολογικές) το βλέμμα μου πάντοτε έπεφτε στη Δύση, στην δυτική φιλοσοφία. Λες και δεν υπάρχει κάτι άλλο. Η παγκοσμιοποίηση είναι δυτικόστροφη, θα λέγαμε.
Η προσέγγιση μας στη σοφία και στον πολιτισμό της αρχαίας Ανατολής, της Ιαπωνίας, της αρχαίας Κίνας, της Ινδίας … είναι μία μεγάλη βοήθεια για μας τους δυτικούς. Μεγάλες διδασκαλίες του Ταοϊσμού, του Βουδισμού, του Σιντοϊσμού, οι γνώσεις μεγάλων σοφών όπως του Βούδα, ο μεγάλος φιλόσοφος Κομφούκιος, ή ο Λάο Τσε, Κινέζος στοχαστής που μας άφησε το μεγάλο βιβλίο του Τάο, τόσοι άλλοι δίνουν μια άλλη εικόνα του κόσμου και του ανθρώπου. Σε μια εποχή που οι υλικές απολαύσεις και οι επιθυμίες είναι αμέτρητες, θα ήταν ωραίο να τις ξεχνούσαμε για λίγα λεπτά και να καταλαβαίναμε τι χάνουμε και τι κερδίζουμε από την προσκόλληση μας σε αυτές. Ελεύθεροι και ελαφροί, αν απαλλαγούμε από τις επιθυμίες, τις αμέτρητες επιθυμίες μας.
Στο νέο βιβλίο του Χαράρι «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα» (μετ. Μ. Λαλιώτη, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2018), στο τελευταίο μάθημα «Διαλογισμός» (σελ. 304 – 313) μιλά για την εφηβική του ηλικία όπου «δεν καταλάβαινα γιατί υπήρχε τόση οδύνη στον κόσμο και στη ζωή μου και τι μπορούσε να γίνει γι’ αυτό». Αργότερα ως φοιτητής κάποιος φίλος τού πρότεινε να κάνει «διαλογισμό» και να πάρει μέρος σε σχετικό σεμινάριο. «Όταν οι άνθρωποι θέτουν τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής, συνήθως δεν ενδιαφέρονται καθόλου να ξέρουν πότε μπαίνει η αναπνοή από τα ρουθούνια τους και πότε βγαίνει. Αυτό που θέλουν να ξέρουν είναι πράγματα όπως τι συμβαίνει όταν πεθάνεις. Ωστόσο, το πραγματικό αίνιγμα της ζωής δεν είναι τι συμβαίνει όταν πεθαίνεις, αλλά τι συμβαίνει πριν πεθάνεις. Αν θέλεις να καταλάβεις το θάνατο, πρέπει να καταλάβεις τη ζωή».
Έχω στο μυαλό μου πάντοτε όσα λέγει ο πατριώτης μας Δημόκριτος, που διαβάζουμε ότι κατασπατάλησε την πατρική περιουσία και πήγε στην Ανατολή: «πολλοί πολυμαθέες νουν ουκ έχουσιν» και «πολλοί λόγον μη μαθόντες ζώσι κατά λόγον». Πολλά άλλα θα μπορούσε να μας πει ο Ανατολίτης Δημόκριτος. Σταματούμε εδώ τον περίπατό μας τον φιλοσοφικό. Διαλέγετε και παίρνετε.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
