Επιμέλεια ιστορικής έρευνας: Μπατζακίδης Φ. Γεώργιος
Πέρασαν 567 χρόνια από τότε που κατακτήθηκε η Κωνσταντινούπολη, από τότε που έπαψαν να χτυπάνε οι καμπάνες της Αγίας Σοφίας, θυμίζοντας τις ένδοξες στιγμές που έζησε το χιλιόχρονο και πλέον Βυζάντιο, η μακροβιότερη που είδε ποτέ ο άνθρωπος, η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Πολλά είναι τα πρόσωπα που έπαιξαν σπουδαίο, αλλά και καθοριστικό ρόλο για την περίοδο της αλώσεως. Δύο από αυτά, κατά την ταπεινή μου άποψη, είναι τα σημαντικότερα. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ΙΑ και ο Μεχμέτ Β’ ο Πορθητής.
Δεν θα σας μιλήσω για πράγματα τα οποία είναι ήδη γνωστά σχετικά στο ευρύ κοινό, θέλω να πιστεύω. Θα σας παρουσιάσω όμως, τις τελευταίες στιγμές της ζωής, αλλά και του θανάτου, του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, γύρω από τον οποίον έχουν ειπωθεί και γραφτεί μύθοι, θρύλοι, μαρτυρίες, αλλά και πραγματικότητες.
Άλλες τεκμηριωμένες ιστορικά και άλλες πάλι όχι, για αυτόν τον πολύ γενναίο και πολύ σκληρό για να πεθάνει, (αφού του δόθηκε η δυνατότητα να διαφύγει αλλά αρνήθηκε και έμεινε ως το μοιραίο τέλος του), τελευταίο αυτοκράτορα.
Ο Μεχμέτ Β’ αμέσως μετά την είσοδό του στην Πόλη, διατάζει να βρουν το σώμα του Βασιλιά των υπερασπιστών της. Σύμφωνα με όσα γράφει ο Δούκας και συμφωνούν μ’ αυτόν ο Κριτόβουλος, ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, αλλά και ο Σφραντζής κυρίως, του έφεραν του Σουλτάνου μια κεφαλή και ρώτησε τον Λουκά Νοταρά αν αναγνωρίζει τον αυτοκράτορα του και εκείνος “…καταστοχασάμενος αυτήν, του αποκρίθηκε, εκείνου εστί, κύριε”.
Τρία είναι τα ζητούμενα στην μοιραία απάντηση του Νοταρά:
α) Είπε ο Νοταράς πράγματι την αλήθεια στον Μεχμέτ;
β) Είπε ψέματα μήπως στον Σουλτάνο για να μην διαπομπευθεί η κεφαλή του;
γ) Μήπως ο Νοταράς πλανήθηκε και μπορεί να μην αναγνώρισε σωστά τον αυτοκράτορά του;
Κανείς δε μπορεί να απαντήσει με ασφάλεια και βεβαιότητα. Ο Ισκεντέρης στο χρονικό του μας διασώζει την εξής πληροφορία:
«Ένας Σέρβος ονόματι Σαριλές, έκοψε το κεφάλι του Καίσαρα όταν ξεψύχησε και το έφερε στα πόδια του Μεχμέτ. Ο Σουλτάνος ρώτησε έναν Γραικό, ονόματι Ανδρέα, ποιανού είναι η κεφαλή και του απάντησε του αφέντη μας Δραγάτζη. Τότε ο Μεχμέτ αντάμειψε αυτόν τον Σέρβο γενίτσαρο με άλογα, χρήματα και τον έκανε βοεβόδα του Αγιδάν και της Ανατολής. Έστειλε μετά την κεφαλή στον Πατριάρχη* να την χρυσώσει και να την ασημώσει και εκείνος πήρε την κάρα και την κλείδωσε σε αργυρό και χρυσωμένο σκεύος και την έκρυψε στη μεγάλη εκκλησία* κάτω από την Αγία Τράπεζα».
Ο καταξιωμένος και παγκοσμίου φήμης Βυζαντινολόγος Στίβεν Ράνσιμαν, μας αναφέρει μια άλλη εκδοχή, λέει πως όταν κατέβασαν την κεφαλή από την Αυγούστεια Αγορά, την ταρίχευσαν και ο Μεχμέτ έδωσε εντολή να σταλεί προς επίδειξη στις κυριότερες αυλές του Ισλαμικού κόσμου.
Το μόνο βέβαιο πάντως είναι, πως η κεφαλή του Κωνσταντίνου πράγματι τοποθετήθηκε στην Αυγούστια στήλη. “…τότε προσήλωσαν αυτήν έν τώ κιόνι του Αυγουστείου, και ίστατο έως εσπέρας…” Σ’ αυτό συμφωνούν όλοι οι ιστορικοί της εποχής.
Τι απέγινε όμως τελικά το ακέφαλο σώμα του αυτοκράτορα; Που ενταφιάστηκε και γιατί τούτη η άκρα μυστικότητα;
Εδώ οι απόψεις πάλι διίστανται, ο Ράνσιμαν ο οποίος είναι αυτόδηλο πως έχει μελετήσει τον Κων/νο Παπαρρηγόπουλο στο μνημειώδες έργο του η “Ιστορία του Ελληνικού Έθνους”, μας αναφέρει:
Αφού πιστοποίησαν την ταυτότητα του νεκρού από τον χρυσοκεντημένο αετό στα σανδάλια του και στις κνημίδες που ήταν αποτυπωμένος, ο Σουλτάνος, “… διατάξας να κηδευθή μετά των ειθισμένων επί βασιλέων διατυπώσεων και φροντίσας να επιμαρτυρήται εσαεί ο τάφος αυτού, ουδέν άλλο ηθέλησεν η να καταστήση έξω πάσης αμφιβολίας ότι ουδείς πλέον υπήρχεν επί γης Χριστός εν Κυρίω Αυτοκράτωρ Ρωμαίων. Ταύτα κατά Μορτμαννόν*, διότι κατ άλλους αξιούντας ότι είναι ακριβέστεροι, ο τάφος είναι έτι ευτελέστερος. Αλλά οπωσδήποτε πρόδηλον αποβαίνει ότι ο κατακτητής έπραξεν ότι έπραξεν επί του προκειμένου, έκ πολιτικού συμφέροντος μάλλον, ή εκ μεγαλοφροσύνης“.
Ο ίδιος ο Σφραντζής δεν το είδε το σώμα του και είχε κάποια αμφιβολία αν ήταν πραγματικά του κυρίου του, ούτε μπόρεσε να εξακριβώσει που είχε θαφτεί τελικά, διότι τραγικά απλά, η ταφή απ’ όποιους και αν έγινε, σίγουρα έγινε γρήγορα και με άκρατη μυστικότητα.
Σε μεταγενέστερους αιώνες ένας ανώνυμος τάφος στη συνοικία του Βεφά στην παλιά εκκλησία της Αγίας Θεοδοσίας που το 1512* μετατράπηκε σε Τέμενος (Γκιουλ Τζαμί), δειχνόταν στους ευλαβείς ως η τελευταία κατοικία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου.
Στα 1832 ένας Αμερικανός περιηγητής (;) επισκέφθηκε μεταξύ των άλλων και την Αγία Θεοδοσία, τότε Γκιούλ Τζαμί και μας πληροφορεί πως ένας τάφος που σώζεται στον τοίχο του βήματος, αποδίδεται στον Αθανάσιο τον Ομολογητή. Η επιγραφή του, γραμμένη στην Αραβική, μεταφράζεται από τον πατριάρχη Κωνστάντιο, ως “Ενθάδε κείται εις των μαθητών του Ιησού Χριστού” ως 13ος Απόστολος δηλαδή.
Κατά τον συγγραφέα της Κωνσταντινιάδος, του οποίου την άποψη δέχτηκε αρχικά και ο Σκ. Βυζάντιος, ο τάφος ανήκει στον τελευταίο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο.
Σύμφωνα με παλιά παράδοση, το ακέφαλο σώμα του Βασιλέως, που βρέθηκε κοντά στην πύλη του Αγίου Ρωμανού και αναγνωρίστηκε από τα βασιλικά πέδιλα με τους υφαντούς αετούς, παραδόθηκε με διαταγή του Σουλτάνου στους χριστιανούς, οι οποίοι το έθαψαν με βασιλικές τιμές στο ναό της Αγίας Θεοδοσίας.
Εδώ θα σταθώ σε ακόμη ένα πρόσωπο κλειδί κατά την γνώμη μου, αυτό του Έλληνα αρχιτέκτονα Χριστουδούλου ή Χριστόδουλος που έχτισε αργότερα το Φατίχ Τζαμί του Μεχμέτ Β’.
Υπάρχει μια μεγάλη πιθανότητα, αρχικά να είχε θαφτεί ο αυτοκράτωρ στην αυλή των Αγίων Αποστόλων όπου βρίσκονταν οι τάφοι πάνω από 60 αυτοκρατόρων και όταν ο Γεννάδιος Σχολάριος εγκατέλειψε τον ναό, και λίγο πριν τον γκρεμίσουν μαζί με την αυλή και τους τάφους των αυτοκρατόρων, ο Χριστόδουλος Κάλφας που έδειξε την μεγάλη χριστιανική του ευαισθησία αργότερα, ίσως να εκταφίασε το σκήνωμα του Κωνσταντίνου και να το ενταφίασε στον ναό της Αγίας Θεοδοσίας.
Υπάρχει και η άκρως αξιοσημείωτη φήμη, ότι ο Μεχμέτ έδωσε εντολή το καντήλι του Κωνσταντίνου, να μην σβήνει ποτέ και το λάδι θα πληρώνεται με έξοδα από το προσωπικό του θησαυροφυλάκιο της Βακουφικής περιουσίας.
Που να φανταστεί ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ότι η εκκλησία της Αγίας Θεοδοσίας, που γιόρταζε κατά μια τραγική σύμπτωση, πάντα στις 29 Μαΐου και στην οποία ο ίδιος προσκύνησε και ήταν γεμάτη λουλούδια και τριαντάφυλλα τα ξημερώματα της ημέρας αυτής, θα γινόταν η τελευταία του κατοικία, στο μετέπειτα Τζαμί των Ρόδων (Gül camıı).
Τελειώνοντας τούτο το υπέροχο ταξίδι στις τρομερές εκείνες ημέρες της άλωσης, δεν θα μπορούσα να παραλείψω ένα εξαιρετικό γεγονός που έγινε στις μέρες μας.
Η γνωστή αρχαιολόγος Μαρία Θεοχάρη πήγε γύρω στα μέσα του 1970 ως επισκέπτρια καθηγήτρια από Ιταλικό πανεπιστήμιο, στην Κωνσταντινούπολη και ζήτησε άδεια ως Ιταλίδα αρχαιολόγος να μπει μεταξύ των άλλων και στο Γκιούλ τζαμί, η επιστήμονας αυτή, κατόρθωσε να κατέβει στο υπόγειο του τζαμιού, όπου έκπληκτη αντίκρισε με τα ίδια της τα μάτια έναν τάφο με την ελληνική επιγραφή: «Ενθάδε κείται ο 13ος Απόστολος». Ο μόνος που ονομάστηκε Ίσαπόστολος κάποια στιγμή στην μακρά ιστορία της αυτοκρατορίας, ήταν ο Μέγας Κωνσταντίνος.
Άραγε για ποιον σύγχρονό του να γράφτηκε τούτη η επιγραφή, στον άγνωστο αυτόν τάφο που είδε με τα μάτια της, η διαπρεπής αρχαιολόγος Μαρία Θεοχάρη* μέσα στο υπόγειο του ναού της Αγίας Θεοδοσίας;
Σημειώσεις – Παραπομπές.
*Ηταν γνωστό ότι ο Πατριάρχης Κων/λεως Γρηγόρης Μάμμας Γ’ ήταν ήδη αυτοεξόριστος στην Ιταλία και το Πατριαρχείο ήταν ακέφαλο για 3 χρόνια σχεδόν. Ίσως εδώ να εννοεί τον Αναστάσιο που πιθανόν εκείνες τις μέρες να συμπλήρωσε το κενό του πατριάρχη ατύπως.
*Μεγάλη εκκλησία εννοεί την Αγία Σοφία.
*Μορτμαννόν εννοεί τον Mordtmann.
* 1512, διότι μέχρι εκείνη την στιγμή κατ εντολή του Μεχμέτ Β’ η εκκλησία της Αγίας Θεοδοσίας, δεν έπρεπε να μετατραπεί σε καμιά περίπτωση τζαμί. Αυτό συνέβη μετά τον θάνατό του το 1481.
*Η Ελληνίδα αρχαιολόγος άφησε, κατά μια ακόμη αξιοπρόσεχτη σύμπτωση, την τελευταία της πνοή στις 29 Μαΐου του 2004.
Ευχαριστώ θερμά τον αγαπητό φίλο, ερευνητή και συλλέκτη Κώστα Μαυρομάτη, για την παραχώρηση σπάνιου βιβλιογραφικού υλικού για την συγγραφή τούτης της έρευνας.
Πηγές:
1) Σφραντζής Γεώργιος, Η πόλις εάλω. Κεφ. Θ’. Σελ. 260-261.
2) Νικολό Μπάρμπαρο, Το χρονικό της πολυορκίας της Κων/λης. Σελ. 198.
3) Νέστορας Ισκεντέρης, Η πολιορκία και η άλωση της Κων/λης. Μέρος Β’. Σελ. 91-92.
4) Παπαρρηγόπουλος Κων/νος, η ιστορία του ελληνικού έθνους. Τόμος 5ος. Σελ. 453-455.
5) Στίβεν Ράνσιμαν, η άλωση της Κων/λης. Τόμος Β’. Κεφ. Χ. Σελ. 260-261.
6) Μέλπω Κεσίσογλου-Καρυστινού, η ενορία της Αγίας Κων/λης Τζίμπαλι. Κεφ. 1. Σελ. 39-48.
7) Κώστας Σταματόπουλος και Ακύλας Μήλλας, Κων/λη αναζητώντας την Βασιλεύουσα. Κεφ. 2. Σελ. 70-71.
Ο Γεώργιος Φ. Μπατζακίδης είναι Απόφοιτος του Ε.Α.Π. Τμήμα Ανθρωπιστικών σπουδών, με μεταπτυχιακές σπουδές στον ελληνικό πολιτισμό και ιστορία.
