Αφιερωμένο στο φίλο Νίκο Σ.
Τον Γιώργο Θεοτοκά και το πλούσιο έργο του τα γνώρισα κατά καιρούς, αποσπασματικά. Από νέος μελέτησα το βιβλίο του «Ελεύθερο Πνεύμα» και το χρησιμοποιούσα ως πηγή στο μάθημα της έκθεσης ιδεών. Διάβασα επίσης την «Αργώ» και τον «Λεωνή», μυθιστορήματα. Με το Θεατρικό Εργαστήρι της ΦΕΞ στα 1976 ανεβάσαμε το θεατρικό του έργο «Το Παιχνίδι της Τρέλας και της Φρονιμάδας», με πολλή επιτυχία, το απολαύσαμε.
Στο ανέκδοτο βιβλίο μου «Λόγια της Πόλης – Ταξίδι παρέα με παλιούς και νέους λογοτέχνες της Πόλης – Η λογοτεχνία της Κωνσταντινούπολης (19ος – 20ος αι.)» (2016) περιέχεται κεφάλαιο με τη ζωή και το έργο του Γιώργου Θεοτοκά, που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, εκεί σπούδασε και έμεινε με την οικογένειά του ως το 1922. Επίσης, μελετώντας τα δύο τελευταία χρόνια το έργο του Κωστή Παλαμά συνάντησα σημεία στα οποία αναφέρεται η σχέση τους. Σχετικά δημοσίευσα πριν λίγο καιρό το άρθρο «Κωστής Παλαμάς και Γιώργος Θεοτοκάς». Τέλος, πρόσφατα απέκτησα και μελέτησα το βιβλίο του Λυκούργου Κουρκουβέλα «Γιώργος Θεοτοκάς (1905 – 1966): Πολιτικός στοχαστής» (έκδοση του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, 2013, σελ. 263).
Στο κείμενό μου αυτό, χρησιμοποιώντας στοιχεία από το βιβλίο του Λ. Κουρκουβέλα, που παρουσιάζει το πρόσωπο του Θεοτοκά όχι μόνο στη θεωρία αλλά και στην πράξη, θα επιχειρήσω να δείξω τον πλούτο της σχετικά σύντομης ζωής, 1905 – 1966, και του έργου του Γιώργου Θεοτοκά. Θα προσεγγίσουμε τις απόψεις του σχετικά με το ρόλο του πνευματικού ανθρώπου στην εποχή του, και βέβαια στην εποχή μας. Θα δούμε να αναδύεται ένας προοδευτικός αστός στην περίοδο του μεσοπολέμου, του δεύτερου πολέμου, του εμφυλίου και της δεκαπενταετίας που ακολούθησε.
Ξεκινούμε από το πρώτο έργο του που κυκλοφόρησε το 1929, όταν ο Γιώργος Θεοτοκάς ήταν ηλικίας 24 ετών, το πολυσυζητημένο Ελεύθερο Πνεύμα.
Δύο αποσπάσματα για το ρόλο των διανοουμένων και των δημιουργών: «Αν φιλοδοξούμε να είμαστε διανοούμενοι άξιοι του ονόματος, ας φροντίσουμε να διατηρούμε πάντα την αξία του πνεύματός μας» και «Ο δημιουργός, οδηγημένος από την εσωτερική αγωνία του πέρα από τα καθιερωμένα σύνορα, καταχτά νέα εδάφη για την ανθρώπινη γνώση».
Είναι πολύ χαρακτηριστικά αυτά που λέγει για το έργο τέχνης: «Το έργο τέχνης τείνει να εκφράσει το βαθύτερο νόημα της ζωής μέσα από μια ατομικότητα. Το έργο του ποιητή […] είναι ένα πλεόνασμα εσωτερικών δυνάμεων που ξεσκίζει ένα άνθρωπο για να βγει στο φως, και που βγαίνει ζυμωμένο ,ε το βαθύτερο είναι του […] Το έργο τέχνης, ξεχείλισμα εσωτερικής ζωής, είναι το πιο ατομικιστικό φαινόμενο. Αλλά όσο βαθύτερα είναι ατομικιστικό τόσο βαθύτερα βυθίζεται μες στη ζωή, τόσο περισσότερο πλησιάζει τον Άνθρωπο».
Ο Λυκούργος Κουρκουβέλας σχετικά με το πρωτοποριακό αυτό βιβλίο σημειώνει: «Το Ελεύθερο Πνεύμα, πέρα από το πλήθος των πολιτικών, κοινωνικών και αισθητικών ιδεών που εξέφραζε, ήταν πρωτίστως ένα κείμενο αφυπνιστικό, που απευθυνόταν όχι μόνο στη διάνοια αλλά και στο συναίσθημα, με κύριο στόχο όχι την κριτική, τη διερώτηση και το στοχασμό, αλλά και την κινητοποίηση: ήταν ένα κάλεσμα για άμεση και επείγουσα πράξη και, υπό αυτήν την οπτική, εμφανιζόταν ως το μανιφέστο μιας νέας γενιάς».
O Γιώργος Θεοτοκάς αρθρογραφεί σε περιοδικά και εφημερίδες κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, μετά την έκδοση του βιβλίου Ελεύθερο Πνεύμα, σε μια απόπειρα άρθρωσης πολιτικού και κοινωνικού λόγου. Το 1932 κυκλοφόρησε το πολιτικό του «πιστεύω» με τον τίτλο Εμπρός στο κοινωνικό πρόβλημα, στο οποίο παρουσίαζε για πρώτη φορά το ιδεολογικό του «στίγμα». Αναφέρεται στους άξονες που πρέπει να στηριχτεί η Ελλάδα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της. Ένα κεντρικό σημείο της προβληματικής του:
«Πρέπει να λυτρωθεί η κοινωνία μας από τη σημερινή σύγχυση, από την τυφλή και ασφυκτική τυραννία των αναρχικών οικονομικών δυνάμεων, να ξαναβρεί […] τα ανθρώπινα ιδανικά της και μίαν ηθική τάξη, να μπορέσει να καλλιεργήσει τις ψυχικές και πνευματικές ανάγκες της, παράλληλα με τις υλικές. Ισορροπία! Ισορροπία! Τέτοιο μπορεί και πρέπει να είναι το καθολικό ιδανικό των νέων γενεών : έ ν α ς ν έ ο ς ο υ μ α ν ι σ μ ό ς».
Ο Γ. Θεοτοκάς, όπως παρατηρεί ο Λ. Κουρκουβέλας, «αναγνώριζε πως, παρά τις τεράστιες ελλείψεις του, ο κοινοβουλευτισμός εξασφάλιζε κάποιες θεμελιώδεις αξίες, όπως την ελευθερία της σκέψης και, πάνω από όλα, παρουσίαζε τους λιγότερους κινδύνους από τα υπόλοιπα πολιτικά συστήματα που είχαν δοκιμαστεί τα τελευταία χρόνια».
Να σημειώσουμε ότι ο Γ. Θεοτοκάς σε δημοσιεύματα της ίδιας περιόδου διατυπώνει πιο προοδευτικές ιδέες. Το 1933 σημειώνει ότι ήταν πρόθυμος να προχωρήσει αριστερότερα (θα λέγαμε) αρκεί να «μας εγγυηθούνε την ελευθερία του πνεύματος και την ελεύθερη λειτουργία του πολιτεύματος».
Επιπλέον, η πίστη στον ουμανισμό οδηγούσε τον Θεοτοκά στην ειρήνη και στη συναδέλφωση των λαών. Ειδικότερα, για την περιοχή μας θεωρούσε απαραίτητη τη βαλκανική συνεργασία. «Η Βαλκανική, η Ανατολική Συμπολιτεία […] θα είναι μία σύνθεση αντιθέσεων, μία σύνθεση που δε θα καταργήσει τις εθνικές ατομικότητες μήτε θα καταπατήσει τα εθνικά συμφέροντα, αλλά τουναντίο θα δεκαπλασιάσει τις δημιουργικές ικανότητες των ανατολικών εθνών. Κ’ ίσως τότε, μονάχα, τότε, θα φανερωθεί η πνευματική αποστολή του νέου Ελληνισμού».
Σε πολλά κείμενα του Γ. Θεοτοκά παρατηρούμε μια προσπάθεια να επιτευχθεί ισορροπία ανάμεσα στο εθνικό και στο διεθνικό. Ειδικότερα στην τέχνη, κατά τον Κουρκουβέλα, ο Θεοτοκάς «συνδύαζε την ελληνικότητα με το σύνολο του ανθρώπινου πολιτισμού και απέκοπτε την έννοια της ελληνικότητας από τον στείρο εθνικισμό και τον τοπικισμό».
Στο περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα σε άρθρο του 1939 παρατηρεί: «Νομίζω ότι έχουν εξίσου άδικο και εκείνοι που κλείνουνται αυτάρεσκα σε μία δήθεν αγνή ‘ελληνική πραγματικότητα’ και αρνούνται την άλλη πραγματικότητα της Ευρώπης και του αιώνα, και εκείνοι που σκέπτουνται μονάχα διεθνικά και δε θέλουν να παραδεχτούν την ιδιορρυθμία του ελληνικού ζητήματος. Θα μας χρειαστούν στο εξής πιο πλατιά πνεύματα και πιο συνθετικές απόψεις».
Οι προηγούμενες θέσεις αναφέρονται στη δεκαετία του Τριάντα. Στην επόμενη δεκαετία, στην «Κοσμογονία» του 1940, όπως τη χαρακτηρίζει ο Λ. Κουρκουβέλας, έχουμε τα τραγικά γεγονότα του πολέμου, του εμφυλίου, του μετεμφυλιακού κράτους. Είναι πολύ σημαντικός και επιφοβος ο ρόλος του πνευματικού ανθρώπου κατά τη δεκαετία αυτή.
Ο Θεοτοκάς «Μετά τα Δεκεμβριανά, θα εκφράσει τον πανικό του ευρύτερου φιλελεύθερου χώρου: ανήκε στη ‘μεσότητα’ που κινδύνευε να συνθλιβεί από τα δύο άκρα του Εμφυλίου». Όλη αυτή την περίοδο προβληματιζόταν για την πορεία όχι μόνο της Ελλάδας αλλά και της Ευρώπης.
Σε κείμενο αυτής της περιόδου γράφει ο Γ. Θεοτοκάς: «Οι πνευματικοί άνθρωποι […] που θα εκπροσωπήσουν αληθινά τις ερχόμενες δεκαετίες θα είναι εκείνοι που […] τους κυβερνά το πάθος για τους λεύτερους ορίζοντες, για τ’ ανοιχτά πελάγη».
Να συμπληρώσουμε, ότι γενικά ο Θεοτοκάς πίστευε ότι ο φιλελεύθερος διανοούμενος δε μένει κολλημένος σε κάποιες απόψεις, είναι δυνατόν μέσω του κριτικού αναστοχασμού να τις μεταβάλλει και τις αναπροσαρμόσει. Βάση της σκέψης πάντοτε οφείλει να είναι η ελευθερία του πνεύματος και η κοινωνική και οικονομική δικαιοσύνη, αρχές που διαμορφώνονται σε συνάφεια με τις εξωτερικές συνθήκες. Κατά την περίοδο αυτή, παρατηρώντας την απουσία νοήματος στη ζωή των δυτικών κοινωνιών, διαπιστώνοντας επίσης τον παραγκωνισμό του ανθρώπινου πνεύματος και την απολυτοποίηση της ύλης, κάνει μια σταδιακή στροφή προς τον Χριστιανισμό, στροφή που την ολοκληρώνει στη δεκαετία του εξήντα.
Το 1944 ο Γιώργος Θεοτοκάς σε κείμενό του διαπιστώνει: «Οι καιροί απαιτούν μία μεγάλη πνευματική και ηθική πρόοδο της ανθρωπότητας, που δεν συντελέστηκε ακόμη». Αναφέρεται σε πολλά σημεία στον Χριστιανισμό και, όπως θα δούμε σε κείμενα μεταγενέστερα, μιλά πιο συγκεκριμένα για την Ορθοδοξία.
Στα κείμενα αυτής της δεκαετίας περισσότερο απ’ ό,τι πριν ο Θεοτοκάς προσεγγίζει την κεντροαριστερά, ή, αν θέλετε, τη σοσιαλδημοκρατία, που ήταν μια σαφής προοπτική για τη μεταπολεμική Ευρώπη.
Όσον αφορά τον Εμφύλιο, όλα αυτά τα χρόνια, επιδεικνύει μετριοπάθεια και δηλώνει απερίφραστα: «Η απέχθειά μου ολοένα αυξάνει για το πνεύμα της αδιαλλαξίας και του φανατισμού απ’ όπου κι αν προέρχεται κι όποιος κι αν είναι ο σκοπός που υπηρετεί». Η παρέμβασή του προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις και από τις δύο πλευρές. Ιδιαίτερα τόνισε ότι το κράτος, μ’ άλλα λόγια οι νικητές, οφείλουν με μετριοπάθεια να φερθούν απέναντι στους χιλιάδες Έλληνες και Ελληνίδες που πήραν μέρος στην Αντίσταση, χωρίς να είναι οπαδοί του Κομμουνιστικού Κόμματος. Η στάση του αυτή, συνεπής στις ιδέες του, ούτε έγινε αποδεκτή ούτε καν κατανοητή. Αντίθετα, επικράτησε η «εθνικοφροσύνη» που τόσα κακά επισώρευσε στην ελληνική κοινωνία.
Ο πνευματικός άνθρωπος οφείλει να τοποθετείται δημόσια και να προσπαθεί να επηρεάζει υπεύθυνα τις εξελίξεις προς την κατεύθυνση που ο ίδιος θεωρεί σωστό. Έτσι, παραμένει έντιμος και συνεπής προς τον ίδιο του τον εαυτό. Γράφει στα 1945:
«Ο πνευματικός άνθρωπος […] που δέχεται και εγκρίνει την κατάργηση της ελευθερίας, που γίνεται συνεργάτης τυράννων και απαγορεύει στους πνευματικούς του αδελφούς να εκφράσουν ελεύθερα το στοχασμό τους, είναι ανάξιος στο εξής να ανήκει στην οικογένεια του πνεύματος».
Είναι πολύ χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο Γιώργος Θεοτοκάς το Φεβρουάριο του 1945 διορίστηκε από Κυβέρνηση του Κέντρου διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου. Ανάμεσα στα άλλα επί Θεοτοκά το Εθνικό Θέατρο ανέβασε έργο του Καζαντζάκη και θα ανέβαζε και έργο του Σικελιανού το επόμενο έτος. Η κυβέρνηση Τσαλδάρη μετά από τις νέες εκλογές του 1946 θεώρησε ότι οι επιλογές αυτές ήταν φίλα προσκείμενες στον κομμουνισμό, έτσι αποπέμφθηκε. Είχε κάνει σοβαρό έργο, όμως άλλα τα κριτήρια και ανομολόγητοι οι σκοποί.
Μετά την «Κοσμογονία» του 1940, το τρίτο μέρος του βιβλίου του Λ. Κουρκουβέλα αναφέρεται στην τελευταία περίοδο της ζωής του Γιώργου Θεοτοκά 1950 – 1966, στο «Ανολοκλήρωτο όραμα», όπως επιγράφεται.
Κατά το διάστημα αυτό ο Θεοτοκάς προσπάθησε να προσδιορίσει και διευκρινίσει τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του Κέντρου στο οποίο πάντοτε ανήκε. Να σημειώσουμε, βέβαια, ότι ο πολιτικός αυτός χώρος ήταν πολυδιασπασμένος, είχε πολλούς και φιλόδοξους πολιτικούς.
Ο συγγραφέας του πονήματος, το οποίο αξιοποιούμε στο άρθρο μας, στο τρίτο αυτό μέρος του βιβλίου του αναφέρεται σε πολλά σημεία στο πολιτικό στίγμα του Θεοτοκά. Θα παραθέσουμε κάποια fragmenta χαρακτηριστικά. «Οι προσδοκίες του Γ. Θεοτοκά για ένα ενιαίο δημοκρατικό, κεντρώο (ή κεντροαριστερό) χώρο που θα άλλαζε την πορεία της Ελλάδας διαψεύσθηκαν πολύ γρήγορα. Οι εσωτερικές έριδες, στις οποίες αναλώθηκε ο κεντρώος χώρος […] κράτησαν το όραμά του μετέωρο […] Είναι σημαντικό ότι ο Γ. Θεοτοκάς δεν είχε στατική αντίληψη για την ιδέα του έθνους […] Θεμέλιο της ιδεολογίας του κεντρώου χώρου αποτελούσε, κατά τον Γ. Θεοτοκά, η οντολογική αρχή της ανθρώπινης προσωπικότητας, πάνω στην οποία βασίζονταν οι αρχές της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της ισότητας».
Το 1954 μιλώντας στο συνέδριο του Κόμματος των Φιλελευθέρων με θέμα «Η ιδεολογία των Φιλελευθέρων» τόνισε χαρακτηριστικά: «Είμαστε φιλελεύθεροι επειδή, πριν απ’ οτιδήποτε άλλο, πιστεύουμε πως ο άνθρωπος είναι καλός, πως ο λαός είναι καλός. Εμπιστευόμαστε τους ανθρώπους και σεβόμαστε τη ζωή τους, γι’ αυτό θέλουμε να είναι ελεύθεροι».
Ο Γ. Θεοτοκάς το 1952 επισκέφθηκε τις ΗΠΑ, δέκα χρόνια μετά το 1962 τη Σοβιετική Ένωση, ταξίδεψε και σε άλλες χώρες. Τις εντυπώσεις τους τις αποτυπώνει σε δημοσιεύματα και σε σχετικά βιβλία. Του δόθηκε έτσι η δυνατότητα να δει την κοινωνία και τον άνθρωπο εκτός Ελλάδας. Διαμορφώνει αντιλήψεις για μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Σε δημοσίευμα του 1957 αναφέρεται «στη διαμόρφωση ενός παγκόσμιου συμπολιτειακού σχηματισμού που θα πραγματοποιούσε την ισορροπία των παραγωγικών δυνάμεων του πλανήτη, θα υπερνικούσε οριστικά τους κινδύνους των πολέμων και των οικονομικών κρίσεων, θα αξιοποιούσε, σε οικουμενική κλίμακα, τις δυνάμεις της σύγχρονης επιστήμης και θα χάριζε στην ανθρωπότητα την υλική ευημερία, τη λύτρωση από την ανάγκη και το φόβο». Θα λέγαμε ότι ο Γ. Θεοτοκάς οραματίζεται μια ανθρωπότητα που θα προχωρεί «σε όλο και ευρύτερες ενώσεις σε όλα τα επίπεδα» (κατά τη διατύπωση του Λ. Κουρκουβέλα).
Αναφέραμε σε προηγούμενο σημείο της εργασίας μας τη στροφή του Γ. Θεοτοκά στο Χριστιανισμό. Σε άρθρο του 1960 με τίτλο «Τα πεπρωμένα της Ορθοδοξίας», αφού τονίσει τη σύνδεση του ελληνισμού με την ορθοδοξία, σημειώνει ειδικότερα για τον ρόλο της Εκκλησίας:
«Οι νέες ιστορικές συνθήκες ζητούν απ’ αυτήν να ξαναβρεί τις βαθύτερες πηγές της πνευματικότητάς της, να γίνει πάλι εστία έντονης και γνήσιας πνευματικής ζωής, να συζητήσει ιδέες, να λύσει προβλήματα συνειδήσεων, να προσφέρει υψηλά πρότυπα πίστης και αρετής, να βοηθήσει τους σύγχρονους ανθρώπους να δώσουν ένα νόημα στην ύπαρξή τους και να ξεχωρίσουν το καλό από το κακό. Προκύπτει δηλαδή γι’ αυτήν ένα μεγάλο ζήτημα ιστορικής προσαρμογής».
Στο κείμενό μας αυτό περιοριστήκαμε στο δοκιμιακό του έργο, που προσωπικά το θεωρώ πολύ σημαντικό. Κυρίαρχο θέμα όλου του έργου του είναι η ελευθερία.
Ο Δημήτρης Τζιόβας, στο άρθρο του «Η μυθιστορηματική πορεία του Γιώργου Θεοτοκά: Άτομο, Ιστορία, Μεταφυσική», [περ. Νέα Εστία, 158 (2005) 857-858] σημειώνει:
«Όντως η ανάγκη της ελευθερίας διατρέχει το έργο του και θα μπορούσαν να διακριθούν τρεις κλίμακες: ελευθερία του ατόμου, ελευθερία από το άχθος της ιστορίας και ελευθερία από τα αδιέξοδα του βιομηχανικού πολιτισμού. Με αυτό το σκεπτικό θα έβλεπα τρεις φάσεις το έργο του Θεοτοκά με άξονες: το άτομο, την ιστορία και τη μεταφυσική, και αντίστοιχα σύμβολα το δαιμόνιο, τις σημαίες στον ήλιο και τις καμπάνες».
Διατρέχοντας κι εμείς το έργο του Γιώργου Θεοτοκά διαπιστώσαμε τη θέση της ελευθερίας στα δοκίμια και στις πολιτικές του θέσεις. Θα πρόσθετα κλείνοντας ότι ως πνευματικός άνθρωπος του καιρού του και του καιρού μας τοποθετεί επιπλέον τη μεταφυσική διάσταση στην προβληματική του. Αυτό τον κάνει επίκαιρο και χρήσιμο.
Το 1961 στο περιοδικό Ευθύνη δημοσιεύεται το σημαντικό άρθρο του Γιώργου Θεοτοκά «Τα συμπτώματα της μεταφυσικής αγωνίας». Ως πνευματικός άνθρωπος όχι του ελληνικού χώρου, αλλά του σύμπαντος κόσμου, διατυπώνει τις θέσεις του, διαχρονικής και οικουμενικής αξίας. «Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε μία κοινωνική οργάνωση τέτοια ώστε ούτε καν να υποπτεύονται ότι μπορεί να υπάρξει υλική στέρηση, ξεσκεπάζουν κάποτε, αυτόματα, μέσα τους, ένα κενό που τα συγκλονίζει και πολλές φορές τα εκτροχιάζει […] Η Ευρώπη της πυρηνικής εποχής θα χρειαστεί να βρει – ή να ξαναβρεί – κάτι άλλο, που χωρίς αυτό δεν μπορεί, ως φαίνεται, να ζήσει. Κάτι που να προσφέρει μιαν απόκριση στη μεταφυσική και ηθική αγωνία του ανθρώπου και που να τον γεμίσει, να τον λυτρώσει, να τον στερεώσει».
Στην εποχή μας η προβληματική του Γιώργου Θεοτοκά αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για την προσέγγιση του κόσμου και των πολυσύνθετων προβλημάτων μας.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
