Με βάση λαογραφικά κείμενα που περιλαμβάνει στο βιβλίο του «Καθημερ’νές και σκόλες» ο συγγραφέας Θανάσης Μουσόπουλος
Εκτός από τις ατομικές μεταμφιέσεις, που είναι αστική κυρίως συνήθεια, στα χωριά έχουμε μεταμφιέσεις συλλογικές: Τα δρώμενα αυτά θα μπορούσε κανείς να τα ονομάσει δραματικές παραστάσεις». Οι πιτεράδες και οι σεϊμένηδες – Το κάψιμο του Τζάρου
Τα αποκριάτικα δρώμενα ως μέρος των λατρευτικών λαϊκών βιωμάτων διερευνούμε με βάση λαογραφικά κείμενα που συμπεριλαμβάνει ως πηγές στο βιβλίο του «Καθημερν’ές και σκόλες» ο φιλόλογος ποιητής και συγγραφέας Θανάσης Μουσόπουλος.
Γράφει σχετικά ο Λαογράφος Δημ. Σ. Λουκάτος «Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία», «Στη λαογραφία ονομάζουμε λατρεία το σύνολο των δοξασιών, των εθίμων και των εκδηλώσεων που συνοδεύουν τις γιορτές, με βάση τη θρησκεία, αλλά και με διάθεση να τιμηθούν ή να εξευμενισθούν οι οποιεσδήποτε δυνάμεις που ρυθμίζουν την εναλλαγή των εποχών και τη διατροφική παραγωγή. Τα έθιμα και οι εκδηλώσεις αυτές στηρίζονται στη χριστιανική θρησκεία, αλλά κρατούν κι από την αρχαία ελληνική παράδοση ή από την πρωτόγονη θρησκευτικότητα των λαών».
Στα περιοδικά λατρευτικά έθιμα που ακολουθούν το Εορτολόγιο και τις εποχές του έτους, ανήκουν οι Ανοιξιάτικες γιορτές που συνδέονται με το ειδωλολατρικό έθιμο του Καρναβαλιού.
Η Αποκριά και ο συμβολισμός της
Μερικά εισαγωγικά γενικά στοιχεία παίρνουμε από το Δημ. Λουκάτο: «Οι διασκεδάσεις και οι μεταμφιέσεις του Καρναβαλιού είναι προέκταση των εορτών της Πρωτοχρονιάς, όπως τις γιόρταζαν οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί. Η Εκκλησία το ονόμασε «Απόκρεω» επιτρέποντάς του τις ελευθεριότητες, που θα τις ακολουθήσει η εγκράτεια της Σαρακοστής. Ισορροπήθηκε η γιορτή αυτή ανάμεσα στην Πρωτοχρονιά του Ιανουαρίου και στην παλαιότερη του Μαρτίου. Σκοπός της κοσμικής Αποκριάς είναι επίσης η μαγική υποβοήθηση της γης να βλαστήσει (χοροί, δρώμενα,, μεταμφιέσεις για τα βλαπτικά πνεύματα), γι’ αυτό και κύρια στοιχεία του είναι: α) Οι μεταμφιέσεις και παραστάσεις, που, όπως οι αρχαίες Διονυσιακές γιορτές, έχουν σκοπό τη βλάστηση και την καρποφορία, β) ο χορός, γ) τα φαγοπότια. Πρόσθετα στοιχεία στην περίοδο του Καρναβαλιού είναι δ) η θύμηση των νεκρών, που πρέπει να εξευμενιστούν, για να δώσουν καρπό στη γη και να επιτρέψουν το ξεφάντωμα στους ζωντανούς (3 ψυχοσάββατα) και ε) οι φωτιές που ανάβονται στα τρίστρατα μερικών τόπων (Ήπειρος, Δ. Μακεδονία κ.ά) με καθαρτήριο και μεταβατικό χαρακτήρα, από τη χειμωνιάτικη περίοδο στην ανοιξιάτικη.
Πως γιόρταζαν παλιά τις Αποκριές
Η Θρακιώτισσα καθηγήτρια λαογραφίας Άλκη Κυριακίδου – Νέστορος, στο βιβλίο της «Οι 12 μήνες. Τα Λαογραφικά», γράφει για τα έθιμα της Αποκριάς: «Τα έθιμα αυτά έχουν δύο πολύ έντονα χαρακτηριστικά. Πρώτα, μια ερωτική, σεξουαλική ελευθεριότητα, που εκφράζεται με λόγια (όπως είναι λ.χ. το γνωστό σατιρικό τραγουδάκι «πώς το τρίβουν το πιπέρι») αλλά και με πράξεις. Το δεύτερο χαρακτηριστικό των εθίμων αυτών, που γίνονται όπως είπαμε, στο τέλος του χειμώνα και στην αρχή της άνοιξης, είναι οι μεταμφιέσεις. (….) Εκτός από τις ατομικές μεταμφιέσεις, που είναι αστική κυρίως συνήθεια, στα χωριά έχουμε μεταμφιέσεις συλλογικές: ομάδες μεταμφιεσμένων που παίζουν συγκεκριμένους ρόλους σε ορισμένα δρώμενα. Τα δρώμενα αυτά θα μπορούσε κανείς να τα ονομάσει δραματικές παραστάσεις».
Οι πιτεράδες και οι σεϊμένηδες
Ο λόγιος και ποιητής Κώστας Θρακιώτης αναφέρεται στα Αποκριάτικα, και περιγράφει.
«Η περίφημη Αποκριά διαρκεί τρεις βδομάδες.
Την πρώτη τη λέγανε Προφωνή, γιατί «εξήγγειλε» στον Κόσμο τον ερχομό της, δηλαδή την προφωνούσε / διαλαλούσε.
Τότε όλοι έπρεπε να προμηθευτούν ένα σφαχτό. Η δεύτερη λεγόταν Κρεατινή και η Τρίτη Τυρινή ή μακαρονού, γιατί έτρωγαν τυρί και μακαρόνια που ήταν τα σπεσιαλιτέ τους. Την εποχή αυτή έδιναν κι έπαιρναν οι μεταμφιέσεις, όπου οι αυτοχειροτόνητοι ηθοποιοί – μεταμφιεσμένοι, έδιναν πραγματικά αυτοσχέδιες θεατρικές παραστάσεις, όπου η σάτιρα και η παρωδία ηθών του καθημερινού βίου διανθιζόταν από γνήσιο κι αυθόρμητο λαϊκό χιούμορ με τη γνωστή λαϊκή θυμοσοφία. Αυτά γίνονταν στα αστικά κέντρα μαζί και με άλλες εκδηλώσεις, όπως ο Φασουλής, το αλογάκι, η καμήλα που χόρευε, το γαϊτανάκι.
Αντίθετα στα χωριά της υπαίθρου και προπάντων στις γεωργικές περιοχές έχουμε δρώμενα διονυσιακής αναγωγής, όπως οι Καλόγεροι, Κιοπέκ – Μπέκ, Κούκεροι, Χούχουτοι, Σεϊμένηδες, Πιτεράδες και Τζαμάλες, που συνδέονται με την αναγέννηση της φύσης κατά την Άνοιξη και την καλή παραγωγή.
Η Καλλιόπη Παπαθανάση – Μουσιοπούλου «Λαογραφικά Θράκης» γράφει: «Στο Σαμμάκοβο την «πιτεροδευτέρα» (Δευτέρα Τυρινής) άρχιζε το αποκριάτικο γλέντι με τους μασκαρεμένους, ελευθερόστομους «πιτεράδες» (πασπάλιζαν τα πρόσωπα τους με πίτερο για να μην τους γνωρίζουν). Στην πομπή προπορευόταν ο «πρόβοδος» με το βούκινο και ακολουθούσαν ο τραγοκέρατος κουδουνάς, ο γκαϊτατζής, ο γαμπρός με τη νύφη (που ήταν άντρας μασκαρεμένος σε γυναίκα – ο γάμος του Κουτρούλη), το γαϊδούρι με την προίκα, ο καμπούρης, ο τραγέλαφος και άλλοι. Τα τραγούδια τους ήταν τολμηρά, όπως: «Σας παρακαλώ γυναίκες να με βάλετε στη μέση να φιλήσω όποια μ’ αρέσει. Σα φιλήσω κοριτσάκι, το χαρίζω ένα φλουράκι. Σα φιλήσω παντρεμένη την πληρώνω την καημένη. Σα φιλήσω καμιά χήρα Τύχη πο’χει η κακομοίρα….
Στην εορτή έπαιρναν μέρος και οι «σεϊμένηδες» που ήταν «φρόνιμοι και δεν έλεγαν αχαμνά». Η στολή τους θυμίζει τους ευζώνους. Ο χορός τους ήταν λεβέντικος και ο σκλαβωμένος λαός τους «έβλεπε εθνικά», σημειώνει η συγγραφέας, και τους καμάρωνε».
Την τελευταία βραδιά της Τυρινής είχαμε πλούσιο τραπέζι και γλέντια. Συγγενείς και φίλοι κάθονταν στην τάβλα. Η οικοδέσποινα τους καλωσόριζε
«Καλώς ορίστε μάτια μου στην τάβλα τη γεμάτη με τα μοσχομυρίσματα με τον ανθό γιομάτη…… και οι μουσαφίρηδες τιμούσαν το τραπέζι με τραγούδια της «τάβλας».
«Εδώ που κουβεντιάζουμε πέτρα να μη ραγίσει
κι ο νοικοκύρης και η κερά χρόνους πολλούς να ζήσει.
Να ζήσει χρόνους εκατό και να τους επεράσει
«κι από τα εκατό κι εκεί ν’ ασπρίσει να γεράσει».
Το κέφι άναβε με τα «βρετά», άλλα αθώα και άλλα πιπεράτα, ανέκδοτα και γλωσσοδέτες. Τα παιδιά γίνονταν «μουτσούνες», μασκαρεύονταν. Τα όργανα έπαιζαν κι οι χοροί κρατούσαν ως αργά. Πριν διαλύσει η συγκέντρωση «βούλωναν μ’ αβγό το στόμα», που άνοιγε πλέον το Πάσχα.
Την Καθαρή Δευτέρα, πρώτη μέρα της Σαρακοστής, κρατούσαν νηστεία, που για πολλούς ήταν «τρίμερο». Στη Σωζόπολη, αλλά και στην Ξάνθη, οι άντρες μουντζουρώνονταν και γύριζαν στους δρόμους, και έκαναν «αρκά» (ανοησίες).
Σε πολλά μέρη γίνεται η κηδεία της Αποκριάς το απόγευμα της Καθαρής Δευτέρας. Όταν σημάνουν οι καμπάνες για το Μεγάλο Απόδειπνο σταματούν οι οργιαστικές αποκριάτικες εκδηλώσεις. Θρακιώτικο έθιμο της Καθαρής Δευτέρας είναι και το «τραπέζι της Παναγίας», όπου μετά τον απόδειπνο γυναίκες που νήστευαν όλη μέρα έτρωγαν είκοσι είδη φαγητά νηστίσιμα και έκαναν την «αλιπανάβατη πίτα».
Το κάψιμο του Τζάρου
Στην Ξάνθη το βράδυ της Κυριακής Τυροφάγου καίνε τον «Τζάρο» ομοίωμα του Καρνάβαλου, που συμβολίζει το θάνατο της Αποκριάς.
Οι Αποκριές στη Θράκη, με τις ιδιαιτερότητες και τις μακρόχρονες ρίζες, έχουν πολλά κοινά με τη Βαλκανική ενδοχώρα.
Η συγκριτική λαογραφία, κατά τον Νικόλαο Πολίτη, συντελεί στην πιο «ανθρωπολογική» κατανόηση των εθίμων και των δοξασιών του λαού.
Σ’ αυτή τη λογική στηρίζεται το βιβλίο μου -«Ξάνθη, στη γειτονιά του Αίμου» έκδοση Δήμου Ξάνθης, 2003, όπου ξεκινώντας από κοινές ιστορικές και πολιτιστικές καταβολές της Θράκης και της βαλκανικής ενδοχώρας, διερευνούμε όχι μόνο το παρελθόν, αλλά και το παρόν και μέλλον της περιοχής μας.
Κλείνουμε τη σημερινή μας διερεύνηση με ένα απόσπασμα από το βιβλίο μας αυτό, για τις Αποκριές στη Χερσονήσου του Αίμου:
«Παρά τις επιμέρους διαφορές και διαφοροποιήσεις, πολύ συχνές είναι οι ομοιότητες και οι συγγένειες ή «αντιγραφές».
Μεταμφιέσεις κατά την περίοδο αυτή έχουμε και στις νότιες (όπως και στις βόρειες) χώρες της Χερσονήσου. Ιδιαίτερα στη Βουλγαρία συναντούμε έθιμα ανάλογα με τους Καλόγερους της Θράκης (…) Οι Μουσουλμάνοι της Βαλκανικής γιορτάζουν την έλευση της Άνοιξης με το έθιμο της Κούνιας, στις 6 Μαΐου, του αγίου Γεωργίου με το παλιό ημερολόγιο.
Στη Χερσόνησο του Αίμου που τα τελευταία 600 χρόνια συμβιώνουν χριστιανοί και μουσουλμάνοι μπορείς να δεις ως τις μέρες μας πολλές κοινές γιορταστικές εκδηλώσεις».
Οι Αποκριές στην Ξάνθη
Στην αστική Ξάνθη του 1926 ιδρύεται ‘’κομιτάτο Απόκρεω’’, οι καρναβαλικές στολές ετοιμάζονται στα μοδιστράδικα, σε εσπερίδες και βεγγέρες κυριαρχούν απάχηδες, καντάδες, παϊτόνια, κρινολίνα. Το 1966 μια ομάδα συμπολιτών με το όνομα ‘’Τοπική Επιτροπή Τουρισμού’’ κηρύσσει την έναρξη ενός οργανωμένου θεσμού Αποκριάτικων Εορτών, με σημεία αναφοράς της, αφενός, το αστικό παρελθόν της πόλης, αφετέρου, την αναβίωση λησμονημένων εθίμων του ‘’παραδοσιακού’’ πολιτισμού της Θράκης. Ονομάζει τις γιορτές ‘’Θρακικές Λαογραφικές’’, προσδιορισμός διατηρημένος μέχρι σήμερα. Το 1991 προστίθεται επίσημα ο όρος ‘’Ξανθιώτικο Καρναβάλι’’. Στην σύγχρονη νεωτερική μορφή του, οι αναβιώσεις παραστάσεων και μιμοδραμάτων του θρακικού παραδοσιακού πολιτισμού από πολιτιστικούς λαογραφικούς συλλόγους, οι πολύχρωμες στολές των μεταμφιεσμένων ομίλων, ομοιόμορφες κατά δεκάδες γύρω από τα σατιρικά άρματα, οι εκκωφαντικές μουσικές, τα πάμπολλα κέντρα διασκέδασης, τα παζάρια, μετατρέπουν την πόλη σε ένα υπαίθριο λαϊκό θέαμα (παρόμοιο με του Αριστοφάνη ή της Commedia dell’ Αrte). Τα αποκριάτικα έθιμα του Φλεβάρη εξισώνουν κωμικά και δραματουργικά την θνητότητα με την ζωή, με κυρίαρχη δομή το απελευθερωμένο λαϊκό γέλιο».
Μαριάννα Ξανθοπούλου
mxanthopoulou@empros.gr
