Κάθε χρόνο, εορτάζουμε με λαμπρότητα την εορτή των «Τριών μεγίστων φωστήρων της Τρισηλίου Θεότητος». Τιμούμε Βασίλειο το Μέγα, Γρηγόριο το Θεολόγο και Ιωάννη το Χρυσόστομο, τα χρυσά αυτά στόματα των ελληνικών και χριστιανικών λόγων, τα οποία, όπως ψάλλουμε στο απολυτίκιό τους, πότισαν όλη την Οικουμένη με διδάγματα θεογνωσίας. Έζησαν τον 4ο αιώνα και βοήθησαν στην αποδοχή και κατανόηση της ελληνικής παιδείας, κυρίως, από τους χριστιανούς της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας. Την εορτή των Τριών Ιεραρχών καθιέρωσε ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Αλέξιος Κομνηνός το 1100, αφενός, για να τιμηθούν οι τρεις μεγάλοι άγιοι της Εκκλησίας μας κι αφετέρου, για να σταματήσουν οι διαμάχες και φιλονικίες μεταξύ των πιστών, σχετικά με το ποιος από τους τρεις αγίους (Άγιος Βασίλειος ο Μέγας, Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) είναι ο πιο σπουδαίος και ο πιο μεγάλος.
Πολύ αργότερα, το 1826 ο Δημήτριος Φρειδερίκος Γκίλφορντ, ιδρυτής της Ιονίου Ακαδημίας και ο Κων/νος Τυπάλδος καθιέρωσαν την ημέρα της εορτής των Τριών Ιεραρχών ως ημέρα αφιερωμένη στην ελληνική και επτανησιακή παιδεία. Δεκαέξι χρόνια αργότερα, το 1842 το Πανεπιστήμιο Αθηνών καθιέρωσε για όλη την ελεύθερη Ελλάδα την εορτή των Τριών Ιεραρχών ως ημέρα αφιερωμένη στην Παιδεία και στα Γράμματα.
Και από εφέτος, το 2020 η σημερινή κυβέρνηση καταργεί την αργία της 30ης Ιανουαρίου και την ημέρα αυτή γίνονται κανονικά μαθήματα στα σχολεία και διάφορες εκδηλώσεις – συζητήσεις για τη ζωή και το έργο των Τριών Ιεραρχών. Τέλος, να σημειώσουμε ότι τη Θεία Λειτουργία που τελείται την ημέρα των Τριών Ιεραρχών έγραψε ο επίσκοπος Ιωάννης ο Ευχαΐτων (γνωστός και ως Ιωάννης Μελανόπους), σύγχρονος του Αλεξίου Κομνηνού.
Χωρίς αμφιβολία η εποχή μας έχει πολλά κοινά με αυτή των Τριών Ιεραρχών. Πόλεμοι, βίαιες συγκρούσεις, κοινωνικά αδιέξοδα, άλυτα οικονομικά προβλήματα, εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, κοινωνικές διακρίσεις, θρησκευτικές διαμάχες, εξεγέρσεις κτλ.
Το μήνυμα των Τριών Πατέρων της Εκκλησίας μας πάντα επίκαιρο έρχεται να μας θυμίσει τη χριστιανική αυθεντικότητα, να προτείνει λύσεις και να δώσει κατευθύνσεις, που γεμίζουν ελπίδα και απελευθέρωση. Οι Τρεις Ιεράρχες υπήρξαν ολοκληρωμένες προσωπικότητες που δε διακρίθηκαν μόνο σ’ ένα τομέα αλλά σε όλους. Και οι τρεις χαρακτηρίζονται για τη θεολογική αλλά και την ευρύτερη επιστημονική τους συγκρότηση, τη ριζοσπαστική κοινωνική τους παρουσία, την ανοικτότητα του πνεύματος και την κριτική πίστη τους απέναντι σε κάθε μορφής εξουσία. Οι Τρεις Ιεράρχες τάραξαν τα νερά της εποχής τους και άφησαν παρακαταθήκες με αιώνια αξία. Λίγα μόλις χρόνια μετά το θάνατό τους τα κείμενά τους μεταφράζονται σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Στη Δύση αλλά και παγκοσμίως δεν είναι λίγοι οι ερευνητές από το χώρο της Ιατρικής, της Φιλοσοφίας, της Παιδαγωγικής, της Ψυχολογίας και άλλων επιστημών που μελέτησαν το έργο των Πατέρων της Εκκλησίας τονίζοντας την αξία του. Οι Τρεις Ιεράρχες στηρίζουν με κάθε τρόπο τους φτωχούς, τους κυνηγημένους και απροστάτευτους της εποχής τους. Κάθε άνθρωπος αποτελεί ανεπανάληπτη προσωπικότητα, είναι εικόνα του Θεού.
Η περιθωριοποίηση των κοινωνικά αδύνατων δε συνάδει με το ορθόδοξο ήθος. Οι Τρεις Ιεράρχες ζητούν από τους χριστιανούς της εποχής τους να ανακαλύψουν την αυθεντική θρησκευτικότητα, αυτή που απελευθερώνει τον άνθρωπο, μακριά από δεισιδαιμονίες, προλήψεις και φοβίες. Ενδιαφέρονται για την ερμηνεία των Γραφών, βοηθώντας έτσι τους χριστιανούς όχι μόνο της εποχής τους αλλά και διαχρονικά στην κατανόηση και εμπέδωση των ιερών κειμένων.
Οφείλουμε να αναφέρουμε ότι ο Ι. Χρυσόστομος θέλοντας να είναι ακριβής στο έργο της ερμηνείας της Βίβλου κάνει 7.000 παραπομπές στην Παλαιά Διαθήκη και 11.000 στην Καινή Διαθήκη. Οποιοσδήποτε έχει ασχοληθεί με στοιχειώδη επιστημονική έρευνα κατανοεί το μέγεθος του παραπάνω εγχειρήματος. Άνθρωποι με ανοιχτούς πνευματικούς ορίζοντες οι Πατέρες της Εκκλησίας τονίζουν κατ’ επανάληψη στα κείμενά τους την αξία της αρχαίας ελληνικής παιδείας. Ο Γρηγόριος αντιδρώντας στις απόψεις κάποιων ακραίων και φοβικών χριστιανών, που αρνούνταν τη μελέτη της κλασικής παιδείας, υποστηρίζει πως είναι «αγροίκοι και αγράμματοι» όσοι δε δέχονται την αξία της. Αποκαλεί την πόλη των Αθηνών που ήταν κέντρο σπουδής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, «Χρυσή Αθήνα των Γραμμάτων». Οι Τρεις Ιεράρχες δεν ήθελαν τους χριστιανούς νέους ανθρώπους χωρίς κριτική σκέψη, χωρίς ευρύτητα γνώσεων, χωρίς γενικότερο προβληματισμό. Τους ήθελαν μέσα στην κοινωνία και τη ζωή, μετόχους των κοινωνικών ανησυχιών και φιλοσοφικών ρευμάτων. Ο Ι. Χρυσόστομος τους προτείνει να σπουδάσουν πρώτα στα δημόσια ειδωλολατρικά σχολεία κι όχι στα μοναστήρια, ενώ ο Μ. Βασίλειος στέλνει στον εθνικό Διβάνιο φτωχούς χριστιανούς νέους, για να σπουδάσουν κοντά του, ενώ δε χάνει ευκαιρία να υμνήσει την αξία της φιλοσοφίας στη διατύπωση των χριστιανικών δογμάτων.
Και οι τρεις αντιδρούν σε μια επιφανειακή πνευματικότητα, σε ένα ακίνδυνο χριστιανισμό, σε μια πίστη που τυφλώνει και σε μια εκκλησία που δεν είναι η οδός της αληθινής σωτηρίας και ζωής, αλλά ένα μέσο στα χέρια των ισχυρών για τη χειραγώγηση και εκμετάλλευση ανθρώπων και λαών. Οι Τρεις Ιεράρχες δεν μπορούν να συμβιβαστούν με την υποκρισία των βολεμένων χριστιανών.
Ο Ι. Χρυσόστομος λέει ότι: «ξέρω πολλούς που νηστεύουν και προσεύχονται και στενάζουν, επιδεικνύοντας κάθε λογής αδάπανη ευλάβεια. Ενώ ούτε ένα οβολό δε δίνουν στους θλιβόμενους. Τι κέρδος έχουν από την υπόλοιπη αρετή τους; Γι’ αυτούς η βασιλεία των ουρανών είναι κλειστή». Και ο Γρηγόριος συμπληρώνει: «Μη τεντώνεις τα χέρια σου στον ουρανό αλλά στα χέρια των φτωχών. Αν εκτείνεις τα χέρια σου στα χέρια των φτωχών έπιασες την κορυφή του ουρανού». Ο Μ. Βασίλειος παρότι καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια «έδινε το χέρι στους λεπρούς, τους φιλούσε αδελφικά και τους φρόντιζε ο ίδιος προσωπικά». Συνιστούσε μάλιστα στους επισκόπους της δικαιοδοσίας του, την ίδρυση παρόμοιων με τη Βασιλειάδα ιδρυμάτων.
Μελετώντας κανείς τις θέσεις των Τριών Ιεραρχών για θέματα αγωγής των νέων, συναντά στα κείμενά τους προβληματισμούς και προτάσεις όμοιες με τις πλέον προωθημένες της εποχής μας στις επιστήμες της Παιδαγωγικής και της Ψυχολογίας. Δυστυχώς, όμως, ακόμη παραμένουν άγνωστες όχι απλά στο ευρύ κοινό αλλά και στον εκπαιδευτικό κόσμο.
Τα βασικά στοιχεία της αληθινής παιδείας για τους Τρεις Ιεράρχες είναι η αγάπη, η ελευθερία και ο σεβασμός του ανθρώπου. Και οι τρεις τονίζουν πως η σχέση παιδαγωγού και μαθητή είναι μια σχέση ελευθερίας και δημιουργίας. Ο διάλογος είναι το καλύτερο μέσο, για να επιτευχθεί ο σκοπός της αγωγής. Η εξουσιαστικότητα και ο δογματισμός όχι μόνο δείχνουν έλλειψη αγάπης, αλλά και δε φέρνουν κανένα αποτέλεσμα. Ο εκπαιδευτικός οφείλει πρώτιστα να σέβεται το δώρο της ελευθερίας που χάρισε ο δημιουργός στα παιδιά και να μη φυλακίζει τις ανησυχίες τους, αλλά να ανοίγει δρόμους. Με απλά λόγια οι Τρεις Ιεράρχες υποστηρίζουν πως η Παιδεία πρέπει να είναι στην υπηρεσία του ανθρώπου και όχι του συστήματος, όπως δυστυχώς έχει καταντήσει στις ημέρες μας.
Σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο η Παιδεία είναι κατευθυνόμενη. Οι νέοι-ες κατευθύνονται σύμφωνα με τις ανάγκες του συστήματος κάθε χώρας και όχι με αυτό που ονειρεύονται να σπουδάσουν, για να ξεδιψάσουν τις ψυχές τους, για να ζήσουν, αλλά για να ενταχθούν εκεί που το απαιτούν οι ανάγκες του συστήματος με απώτερο σκοπό να βοηθήσουν στην ανάκαμψη των «δεικτών της παραγωγικότητας».
Το μέλλον θα είναι καλύτερο αν φωτιστούμε όλοι
από τα νάματα και τον τρόπο ζωής των Τριών Ιεραρχών.
Χρήστος Δελημπούρας
τ. Σχολικός Σύμβουλος – Προϊστάμενος Π.Ε.
