Τα Θεοφάνεια μια χριστιανική γιορτή με πλήθος παγανιστικών καταλοίπων
Μια αναφορά σε έθιμα του τόπου μας
Η εορτή των Θεοφανείων μαζί με την εορτή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου έρχονται να επιστεγάσουν το λεγόμενο Δωδεκαήμερο, που ξεκίνησε από την μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων. Κατά την διάρκεια των ημερών αυτών λαμβάνουν χώρα στην Εκκλησία διάφορες τελετές οι οποίες, σε συνδυασμό με τα έθιμα του λαού μας, δημιουργούν ένα εορταστικό κλίμα.
Χριστιανική εορτή με πλήθος παγανιστικών καταλοίπων
Τα Θεοφάνεια μπορεί μεν να αποτελούν μια μεγάλη ετήσια χριστιανική εορτή, αυτή της ανάμνησης της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, αλλά περικλείουν και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων (ελληνικών) εθίμων. Βασική τελετουργία των Θεοφανίων είναι ο «αγιασμός των υδάτων» με τη κατάδυση του Σταυρού κατά μίμηση της Βάπτισης του Θεανθρώπου. Στην ελληνική εθιμολογία, όμως, ο εν λόγω αγιασμός έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων καθώς και της απαλλαγής τους από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία δε αυτή έννοια δεν είναι ασφαλώς αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει ρίζες στην αρχαία λατρεία.
Η μέρα που φεύγουν οι… καλικάντζαροι
Τα χριστιανικά σπίτια επισκέπτονται την παραμονή οι μικροί καλαντιστές, αλλά τις επόμενες μέρες και ο ιερέας που γυρνά σε όλα τα σπίτια της ενορίας για να τα αγιάσει και να τα ευλογήσει. Ο αγιασμός βρίσκεται μέσα στο «σικλί» ή «παγκράτσι», ένα χάλκινο συνήθως δοχείο, που κουβαλάει ο βοηθός του ιερέα. Σε αυτό βουτάει ο Ιερέας την «αγιαστούρα» του και ραντίζει όλους τους χώρους του σπιτιού ή του καταστήματος. Είναι η στιγμή που η παράδοσή μας θέλει τους καλικάντζαρους να τρέχουν φοβισμένοι και να επιστρέφουν στα έγκατα της γης
«Φεύγετε να φεύγουμε,
έφτασε ο τουρλόπαπας,
με την αγιαστούρα του.
Ο παπάς με αγιασμό,
οι χωριανοί με το «θερμό».»
…λένε οι καλικάτζαροι και χώνονται στις τρύπες από τις οποίες είχαν βγει δώδεκα ημέρες πριν. Μόλις τελειώσει ο Ιερέας τον αγιασμό του σπιτιού, ο νοικοκύρης δίνει συνήθως χρήματα στον βοηθό του. Παλιά συνηθίζονταν τα χρήματα αυτά να ήταν μεταλλικά κέρματα τα οποία έριχνε ο νοικοκύρης μέσα στο «σικλί», ώστε να αγιασθούν ακόμα και τα λεφτά, όπως έλεγαν. Αφού αγιασθούν οι χώροι του σπιτιού έρχεται η ώρα να μαζευτεί η στάχτη από την φωτιά που έκαιγε στο τζάκι το «Δωδεκαήμερο», η φωτιά δηλαδή που ξεκίνησε με το «Χριστόξυλο». Η στάχτη αυτή θα σκορπιστεί γύρω από το σπίτι, στους στάβλους, ακόμα και στα χωράφια αφού όπως πιστεύεται διώχνει το κακό. Το γλύκισμα της ημέρας των Φώτων, που ετοιμάζουν οι νοικοκυρές στην Θράκη είναι τα ξεροτήγανα (τύπος λουκουμάδων). Κατά το έθιμο, τα παιδιά όχι μόνο τρώνε αλλά ρίχνουν και στη στέγη του σπιτιού ξεροτήγανα για να τα βρει ο Καλικάντζαρος να φάει και να φύγει. Τα έθιμα της ημέρας τελειώνουν αργά το βράδυ όπου πιστεύεται ότι ανοίγουν οι ουρανοί τα μεσάνυχτα. Την ώρα εκείνη, λέει η παράδοση, όποιος ευχηθεί κάτι με όλη του την καρδιά, αυτό θα πραγματοποιηθεί.
Δεν έβαζαν πλύση στη Θράκη όλο το 12ήμερο
Μια συνήθεια που κρατούσε όλο το Δωδεκαήμερο στη Θράκη ήταν ότι πλύση στο διάστημα αυτό δεν έβαζαν οι Θρακιώτισσες. Ακόμα δεν έβγαζαν τη στάχτη μέσα από τα σπίτια τους για να μη βγει έξω, έλεγαν, το μπερεκέτι (πλούτος, αφθονία) του σπιτιού. Τη φύλαγαν κάπου και όταν περνούσε το Δωδεκαήμερο θα την έριχναν στα σκουπίδια. Δεν το είχαν σε καλό να βγαίνουν τις νύχτες και να βραδιάζονται σε ξένο σπίτι. Γι’ αυτό κι όταν είχε ξένο πράμα κάποιος στο σπίτι του, κοίταζε να το γυρίσει όσο μπορούσε πιο γρήγορα. Σαν δανειζόσουν το σίδερο ή το καβουρδιστήρι της γειτόνισσας ή ότι άλλο πράμα του νοικοκυριού της, θα ‘πρεπε να το επιστρέψεις προτού να ‘ρθει το βράδυ, γιατί αλλιώτικα θα έστελναν να σου το γυρέψουν κι εσύ θα ντροπιαζόσουν.
Επιμέλεια: Μαριάννα Ξανθοπούλου
