Από το αρχοντικό του Μεχμέτ Νιαζή Μπέη στον καπνοβιομήχανο Χέρμαν Σπήρερ και από την καπνοβιομηχανία Gary στην έδρα του Γερμανού τοποτηρητή στην Ξάνθη
Ένα κτήριο που κουβαλά μεγάλο μέρος της ιστορίας της πόλης και κείτεται σε αχρησία
Το γνωστό στους περισσότερους Ξανθιώτες ως οικόπεδο Γκαίρυ (από την ονομασία της καπνοβιομηχανίας Gary, της τελευταίας που είχε ως έδρα τον χώρο) ήταν για αρκετά χρόνια ένας άτυπος χώρος στάθμευσης απέναντι από τα γραφεία του ΙΚΑ Ξάνθης. Από πέρυσι δεν είναι ούτε αυτό, αφού ο χώρος έχει κλείσει με παρέμβαση της υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων, λόγω επικινδυνότητας. Τα κτήρια που περικλείονται στον πέτρινο μαντρότοιχο είχαν διάφορες χρήσεις, με το κεντρικό να αποτελεί αρχικά το αρχοντικό του Μεχμέτ Νιαζή Μπέη, ο οποίος κατέφυγε στην Τουρκία μετά την είσοδο των Βουλγάρων στην Ξάνθη το 1912. Το ακίνητο περιήλθε μετά το 1919 στο ελληνικό δημόσιο, ως διαδόχου των βουλγαρικών δυνάμεων.
Από τον Σπήρερ στην αμερικανική εταιρεία Gary
Παρότι οι Ξανθιώτες γνωρίζουν τον χώρο ως Γκαίρυ, η Εφορία Νεωτέρων Μνημείων αναφέρει τις καπναποθήκες ως Σπήρερ. Ο Χέρμαν Σπήρερ, ελβετικής καταγωγής Εβραίος καπνέμπορος, ήταν ένας από τους ανθρώπους που βίωσαν τον πόνο των κατατρεγμένων Μικρασιατών. Διατηρούσε εργοστάσια τόσο στη Σμύρνη, όσο και σε διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου (Ξάνθη, Βόλο, Δράμα, Θεσσαλονίκη) και του εξωτερικού. Μέσα σε συνθήκες διάλυσης, τον Αύγουστο του 1922, ο Σπήρερ κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια να διασώσει τους καταδιωκόμενους Έλληνες, προσφέροντας σε εκατοντάδες από αυτούς καταφύγιο στις καπναποθήκες του, υπό την προστασία της ελβετικής σημαίας. Μία από τις τρεις μεγάλες καπνικές εταιρίες Εβραίων στην Ξάνθη, μαζί με την «Κομέρσιαλ» και εκείνη του Δαβίδ Αρδίτη, με την τελευταία να ασχολείται κυρίως με την παραγωγή τσιγάρων. Μια αμερικανική εταιρεία που αγοράζει καπνά Ξάνθης, τα επεξεργάζεται στην πόλη και προβαίνει στην εξαγωγή του είναι η Gary Tobacco Company, η οποία έχει έδρα στις ΗΠΑ, όπου ιδρύθηκε το 1915. Από το 1921 δραστηριοποιείται στην Ξάνθη και καθώς στερείται αποθηκών επεξεργασίας καπνού, προβαίνει στην ενοικίαση δύο αποθηκών, επί της οδού Ανδρέου Δημητρίου. Αργότερα, το 1931, προβαίνει στην αγορά των αποθηκών αλλά και του κεντρικού κτηρίου, το πάλαι ποτέ αρχοντικού του Νιαζή Μπέη, ως οίκημα διαμονής του διευθυντή και γραφείων της εταιρείας.
Από εταιρικό οίκημα, έδρα του Γερμανού τοποτηρητή των κατοχικών δυνάμεων
Η πανύψηλη πέτρινη περίφραξη είχε κτιστεί από τον Νιαζή Μπέη, προκειμένου να μην βλέπουν οι περαστικοί τις γυναίκες που ζούσαν και κινούνταν στον χώρο. Ουσιαστικά ήταν μια εξοχική έπαυλη στο άκρο της τότε πόλης, στην δεξιά όχθη του χειμάρρου, με κήπους, στάβλους και άλλα χρειώδη. Μια τέτοια έπαυλη δεν θα μπορούσε να μην τραβήξει την προσοχή των κατοχικών δυνάμεων που μπήκαν στην χώρα και στην πόλη κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, το 1941 το άλλοτε αρχοντικό του Νιαζή Μπέη και η έδρα του εκάστοτε διευθυντή της καπνοβιομηχανίας Gary γίνεται η έδρα του Γερμανού τοποτηρητή. Στο πλούσιο αρχείο του Κώστα Μαυρομάτη υπάρχουν πολλές φωτογραφίες από την εποχή εκείνη, με την σημαία του Γ’ Ράιχ και την σβάστικα να κυματίζουν στην είσοδο επί της σημερινής οδού Ανδρέου Δημητρίου, ενώ οι Γερμανοί αξιωματικοί και στρατιώτες είχαν βγάλει πολλές αναμνηστικές φωτογραφίες από την αυλή και το εσωτερικό του κτηρίου.
ΧΑΡΗΣ ΔΙΑΦΩΝΙΔΗΣ
