Γδάρτης, παλουκοκάφτης, Βαγγελιώτης, Ανοιξιάτης κι άλλα πολλά τα ονόματα του μήνα με την ευμετάβλητη ‘’γνώμη’’ και τον καιρό
Έθιμα και παραδόσεις του Μάρτη και της Σαρακοστής από την οποία… δεν λείπει
Ο Μάρτης ήρθε και έφερε μαζί του την άνοιξη, τουλάχιστον θεωρητικά, αφού ο καιρός δεν το επιβεβαιώνει πάντα. Καθώς όμως είναι ο πρώτος μήνας της εποχής, είθισται να σηματοδοτεί την αρχή της ανθοφορίας και καρποφορίας της φύσης. Ο Μάρτης έχει αρκετά «παρατσούκλια», τα οποία οφείλει στην λαϊκή φαντασία. Τον συναντούμε ως Ανοιξιάτη (γιατί είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης), ως Γδάρτη για τις χαμηλές θερμοκρασίας που ενίοτε σημειώνονται, Πεντάγνωμος (για το ευμετάβλητο του καιρού και της ‘’γνώμης’’ του), Βαγγελιώτης (λόγω της εορτής του Ευαγγελισμού) και άλλα δηλωτικά της φυσιογνωμίας του, που έχουν σχέση με ιδιότητες και πράξεις που του αποδίδονται. Ο Μάρτης πήρε το όνομα του από το λατινικό όνομα του θεού Άρη (Mars = Άρης). Είναι ο πρώτος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου και αντιστοιχεί με τον Ελαφηβολιώνα των Αρχαίων Ελλήνων. Στο βυζάντιο γιόρταζαν την πρώτη Μαρτίου με σπουδαίες δραστηριότητες. Ο μεγάλος λαογράφος Λουκάτος αναφέρει τα «χελιδονίσματα», που προέρχονται από την αρχαιότητα. Την πρώτη Μαρτίου οι μικροί έφτιαχναν ένα ομοίωμα χελιδονιού και τραγουδώντας το ανάλογο τραγούδι πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι για να μαζέψουν αυγά.
Λείπει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή;
Ο Μάρτιος είναι άρρηκτα δεμένος με τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή ή Σαρακοστή, τη μεγάλη νηστεία της ορθόδοξης εκκλησίας πριν από το Πάσχα, η οποία ξεκίνησε την Καθαρά Δευτέρα. Σχετική και η παροιμία «Δεν λείπει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή» ή «Λείπει ο Μάρτης με τη Σαρακοστή;», που λέγεται για άτομα που παρευρίσκονται ή αναμειγνύονται παντού, αφού λόγω της κινητής εορτής του Πάσχα είναι ο μόνος μήνας που ήταν βέβαιος ιδίως με το παλαιό ημερολόγιο. Τον Μάρτιο ξεχωρίζει και η επέτειος της Ελληνικής Εθνεγερσίας με την κήρυξη της Επανάστασης του 1821 την 25η του μηνός. Η επέτειος καθιερώθηκε το 1838 για να συμπέσει με τη μεγάλη εορτή του χριστιανισμού, τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.
Οι Μάρτηδες, τα ερυθρόλευκα βραχιόλια
Πανελλήνια γνωστό είναι το έθιμο του Μάρτη, όπου το πρωί της πρωτομηνιάς οι μητέρες δένουν στον καρπό του χεριού των παιδιών τους μια στριμμένη ασπροκόκκινη κλωστή, τον «Μάρτη», για να τα προφυλάξει από τις ακτίνες του ηλίου, που πιστεύεται ότι είναι βλαβερές αυτή την εποχή. Θεωρείται ότι αυτό έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Από την 1η ως τις 31 του Μάρτη τα παιδιά φορούν στον καρπό του χεριού τους ένα βραχιολάκι, φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, τον Μάρτη ή Μαρτιά. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο «Μάρτης» προστατεύει τα πρόσωπα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης, για να μην καούν. Ωστόσο, ο «Μάρτης» θεωρείται ότι προφυλάσσει από τα κουνούπια και τους ψύλλους, ενώ σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες απομακρύνει τις αρρώστιες και άλλα σχετικά δεινά. Το έθιμο του ‘’Μάρτη’’ γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο στα Σκόπια με την ονομασία «Μάρτινκα» και στην Αλβανία ως «Βερόρε». Οι κάτοικοι των δυο γειτονικών μας χωρών φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους ‘’πιάσει’’ ο ήλιος.
Λαϊκές δοξασίες και η προσμονή για την αναζωογόνηση της φύσης
“Μάρτη” δεν φορούσαν μόνο οι άνθρωποι. Σε κάποιες περιοχές της χώρας κρεμούσαν την κλωστή όλη τη νύχτα στα κλαδιά μιας τριανταφυλλιάς για να χαρίσουν ανθοφορία, ενώ σε άλλες περιοχές την έβαζαν γύρω από τις στάμνες για να προστατέψουν το νερό από τον ήλιο και να το διατηρήσουν κρύο. Σε άλλες περιοχές το φορούσαν μέχρι να φανούν τα πρώτα χελιδόνια, οπότε και το άφηναν πάνω σε τριανταφυλλιές, ώστε να τον πάρουν τα πουλιά για να χτίσουν τη φωλιά τους. Αλλού πάλι το φορούν ως την Ανάσταση, οπότε και το δένουν στις λαμπάδες της Λαμπρής για να καεί μαζί του. Η θέση του Μαρτίου ως πρώτου μήνα του έτους παλαιότερα συνετέλεσε ώστε η πρώτη ημέρα του να έχει την σημασία της Πρωτοχρονιάς στο λαϊκό καλεντάρι με πλήθος εθίμων μαγευτικού χαρακτήρα. Έτσι την 1η Μαρτίου σε πολλά μέρη συνήθιζαν να δίνουν σημασία στο ποδαρικό, να ραντίζουν το σπίτι με νερό, να σπάνε πήλινα αντικείμενα ή να ρίχνουν έξω από το σπίτι. Μια παράδοση που πέρασε και στην ορθόδοξη παράδοση με τους αγιασμούς που τελούνται κάθε πρωτομηνιά. Σε ορισμένα μέρη της Κρήτης μαστίγωναν συμβολικά με χλωρά κλαδιά ανθρώπους και ζώα, πιστεύοντας ότι τους μεταδίδουν την θαλερότητα που έχουν τα κλαδιά αυτά.
ΧΑΡΗΣ ΔΙΑΦΩΝΙΔΗΣ
