Η ‘’στρατευμένη’’ λαογραφία και η προσπάθεια τόνωσης της εθνικής συνείδησης
Το δεύτερο κείμενο της στήλης για την Λαογραφία και την Εθνολογία
Η εθνική ιδεολογία του 19ου αιώνα, αποκλίνει στα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη, ανάλογα με τις κοινωνικοπολιτικές και πνευματικές συνιστώσες του καθενός. Την ίδια εποχή περίπου εμφανίζεται στη Γερμανία η επιστήμη της Λαογραφίας, της οποίας ο χαρακτήρας αποκτά ανά χώρα ιδιαίτερα στοιχεία. Ο τρόπος με τον οποίο επιδρά η επιστήμη αυτή στη συγκρότηση της εθνικής ιδεολογίας στην Ελλάδα σχετίζεται με τις ιδιαίτερες κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες.
Η οπτική της ελληνικής πνευματικής και πολιτικής πραγματικότητας του νεοσύστατου κράτους κατά τα επαναστατικά χρόνια κινείται στις αφυπνιστικές διακηρύξεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού για την απελευθέρωση του ελληνικού λαού. Ο λαός, για να ανταποκριθεί στις ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες συγκεράζει με έναν ιδιότυπο τρόπο τον Ορθολογισμό, με το συναίσθημα του αντικρουόμενου ρεύματος του Ρομαντισμού. Το αίτημα για ανεξαρτησία ακολουθείται από την αξίωση της δόμησης ενός διακριτού ελληνικού εθνικού κράτους, το οποίο θα συνείχε ένα ενιαίο εθνικό σύνολο. Επιπρόσθετα, η υπόσταση του νέου έθνους θα έπρεπε να εγκρίνεται από τους ευρωπαίους φιλέλληνες, των οποίων η αρωγή κρινόταν πολύτιμη. Κατά συνέπεια, το ελληνικό κράτος θα έπρεπε να διακρίνεται για το αρχαιοελληνικό ιδεώδες του, ως έκφραση του απόλυτου πολιτισμού, που θα φώτιζε την Ευρώπη-αντίληψη που παραπέμπει στον εξελικτισμό.
Η θεωρία του Fallmerayer και οι επιπτώσεις της στο ελληνικό έθνος
Η ευθεία πρόκληση της θεωρίας του Fallmerayer (1830) δημιουργεί ένα πρωτόγνωρο πρόβλημα στο νεόδμητο ελληνικό κράτος μαρτυρώντας και τη μεγάλη εξάρτηση της ελληνικής υπόθεσης από την κριτική των ξένων. Σύμφωνα με αυτήν, η φυλετική συγγένεια των Νεοελλήνων με τους αρχαίους Έλληνες καταλύεται ήδη στη μεσαιωνική εποχή, με τη νόθευση της ελληνικής φυλής από Σλάβους και Αλβανούς. Ξαφνικά, η πολιτισμική ταυτότητα που στηρίζεται στην αρχαία καταγωγή, η οποία προβάλλεται ήδη από τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, αμφισβητείται. Οι Έλληνες, όπως υποστηρίζει ο Fallmerayer, ουδεμία σχέση έχουν με τους αρχαίους προγόνους τους. Ο ελεύθερος ελληνισμός θίγεται και αφενός καλείται να αποδείξει την άρρηκτη ιστορική πορεία του έθνους του, ρόλο που αναλαμβάνει η Ιστοριογραφία, και αφετέρου τη συνέχεια του πολιτισμού του από την αρχαιότητα μέχρι τα νεότερα χρόνια. Για την επίτευξη τούτου, επιστρατεύεται η Λαογραφία. H πρώτη αντίδραση στη θεωρία του Φαλμεράυερ ήρθε από τους ιστορικούς Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο και Κωνσταντίνο Παπαρηγόπουλο, που επιχείρησαν την τεκμηρίωση της συνέχειας του ελληνικού έθνους και πολιτισμού με την ανάδειξη της ελληνικότητας του Βυζαντίου.
Από τα προϊόντα του μουσικού πολιτισμού πρόκριναν το δημοτικό και το κλέφτικο τραγούδι επειδή αναφέρονταν στους ηρωϊκούς αγώνες των Ελλήνων κατά των κατακτητών αποδεικνύοντας τη ζωηρή εθνική συνείδηση και την ενότητα των Ελλήνων.
Εξαρχής η ελληνική Λαογραφία (τέλη 19ου αιώνα) είναι στενά δεμένη με τις απαιτήσεις της εθνικιστικής ιδεολογίας και είναι μια επιστήμη πολιτικά «στρατευμένη», κατά το παράδειγμα της Γερμανικής Λαογραφικής Σχολής. Θυμίζοντας τα ζητούμενα της ομοιογένειας και της διαχρονικότητας της γερμανικής Λαογραφίας, η ελληνική Λαογραφία έχει χρέος της να συγκροτήσει μια ιστορική εξήγηση της αδιάλειπτης και ομοιογενούς φυλετικής συνέχειας και της ενότητας του ελληνικού έθνους στο χρόνο. Διαφορετικά ωστόσο, από τη γερμανική συνείδηση που στηρίζεται στο ρομαντικό «εμείς ο περιούσιος λαός και οι άλλοι», η ελληνική, με τον ιδιαίτερης υφής Νεοελληνικό Διαφωτισμό και τις ρομαντικές αποχρώσεις του, έχει ως κεντρικό της άξονα το «εμείς οι Νεοέλληνες και οι αρχαίοι πρόγονοί μας».
Η διαφορά με το μοντέλο της γερμανικής Λαογραφίας είναι ότι στην ελληνική περίπτωση, αντί για τη μελέτη και τη σύγκριση στοιχείων του πολιτισμού παλαιότερων εποχών που επιβιώνουν στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και τον αγροτικό χώρο, μελετώνται οι ανώτερες βαθμίδες. Εκεί βρίσκεται ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός, στον οποίον παραπέμπει ο όρος «μνημεία», αντί του γερμανικού «επιβιώματα». Συνεπώς, άξονά της θέτει την ψυχή των Πανελλήνων, η οποία νοείται μόνο ως συνάρτηση της αρχαίας ελληνικής ψυχής, κατά το αντίστοιχο της ρομαντικής γερμανικής ψυχής του λαού.
Ο ρόλος της επιστήμης της Λαογραφίας
Έτσι, η Λαογραφία είναι επιφορτισμένη με έναν πολυδιάστατο ιδεολογικό-πολιτικό-πνευματικό ρόλο: της επιστημονικής στοιχειοθέτησης της εικόνας ενός λαού-έθνους που οφείλει, κατά την επισήμανση του Γ.Α. Μέγα, να παρακολουθεί την πνευματική και ψυχική ζωή του λαού και να την παρουσιάζει σαν μια ολότητα, με ομαδική μορφή. Ο νεοελληνικός λαός ταυτίζεται με το ελληνικό έθνος και διαθέτει άρρηκτη φυλετική σύνδεση με τους αρχαίους προγόνους του. Γι’ αυτό και η Λαογραφία, επιλεκτικά προβάλλει ως αποκλειστικά εθνικά στοιχεία τις λαϊκές πρωταρχικές και αυθόρμητες εκφράσεις του, όχι αυτές που προέρχονται από τον αγροτικό χώρο και τη λαϊκή παράδοση, αλλά αυτές που παρουσιάζουν και ευδιάκριτα ίχνη του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Χάριν του εθνικού συνόλου, αγνοούνται τα τοπικά χαρακτηριστικά και οι ιδιαίτερες πολιτισμικές ιδιομορφίες του αγροτικού χώρου, αλλά και τα ξεχωριστά επιτεύγματα και εν γένει οι επιβιώσεις οι οποίες δεν εξυπηρετούν τις εθνικιστικές προδιαγραφές. Οι ιστορικές συνθήκες απαιτούν τη ρομαντική εκδοχή του πολιτισμού ενός έθνους ως μια ενότητα, όπως τονίζει ο Κυριακίδης, με κοινά χαρακτηριστικά, ομότροπα ήθη, κοινή παράδοση και κοινό τρόπο σκέψης, απηχώντας ένα ενιαίο και ομοιογενές εθνικά και κοινωνικά σώμα.
Συνεχίζεται…
Της Αναστασίας Χατζοπούλου*
* Η Αναστασία Χατζοπούλου έχει σπουδάσει συντήρηση Αρχαιοτήτων και Ιστορία και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ
