Σύμφωνα με την αντίληψη τωνπαλιότερων, είναι μεγάλη γιορτή, «Θεότρομη» όπως τη λέει και ο Γ.Μέγας. Τημέρα τούτη αγιάζονται τα νερά και φεύγουν από τον κόσμο όλα τα παγανάκαι ταζούζουλα. Η βάφτιση του Χριστού με τα Θεοφάνειά του, συμβολίζουν τηθείαπνευματική λύτρωση και την ανάσταση του ανθρώπου με την παλιγγενεσίατου.
Τα Θεοφάνεια μπορεί μεν νααποτελούν μια μεγάλη ετήσια χριστιανική εορτή, αυτή της ανάμνησης τηςΒάπτισηςτου Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή,αλλάπερικλείει και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων(ελληνικών)εθίμων.
Βασική τελετουργία των Θεοφανίωνείναι ο «αγιασμός των υδάτων» με τη κατάδυση του Σταυρού κατά μίμησητηςΒάπτισης του Θεανθρώπου. Στην ελληνική εθιμολογία όμως, ο εν λόγωΑγιασμός έχεικαι την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων καθώς και τηςαπαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία δε αυτή έννοιαδενείναι ασφαλώς αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει ρίζες στην αρχαία λατρεία.
Όταν έλθουν τα Θεοφάνεια —ταΦώτα— ομάδες παιδιών με σταυρό μέσα σένα δίσκο ανάμεσα σε λουλούδιαγυρίζουνστα σπίτια του χωριού και ψάλλουν έξω από τα κάγκελα της αυλής τοαπολυτίκιο“Εν Ιορδάνη”. Τότε βγαίνουν οι ένοικοι του σπιτιού και με ευλάβειαχαιρετούν τοσταυρό και προσφέρουν ό,τι έχουν. Τότε τα δώρα που μαζεύονται όλο τοδωδεκαήμερο τα συγκεντρώνουν σένα σπίτι και διασκεδάζουν το βράδυ τωνΘεοφανείων.
Σήμερα τα Φώτα κι οι Φωτισμοί,
τι χαρές μεγάλες και αγιασμοί.
Κάτου στον Ιορδάνη τον ποταμό,
κάθεται η Κυρά μας η Παναγιά.
Λίβανο βαστούσε, κερί κρατεί
και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί:
-Αϊ-Γιάννη, αφέντη και Βαφτιστή,
βάφτισε και μένα Θεού παιδί,
για ν’ ανέβει πάνου στον ουρανό,
να μαζέψει δρόσο και λίβανο,
να φωτιστούν οι κάμποι και τανερά,
να δροσιστεί κι ο αφέντης με τηνκυρά.
Στα περισσότερα μέρη της Ελλάδαςο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά (στις μέρες αυτές) τη παραμονή τωνΘεοφανίωνπου λέγεται «μικρός αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση». Με τηπρωτάγιαση οιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό«αγιάζει»ή «φωτίζει» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών. Η πρωτάγιαση είναι καιτοαποτελεσματικό μέσο με το οποίο τρέπονται σε άγρια φυγή οικαλικάντζαροι εκτόςαπό το άναμμα μιας μεγάλης υπαίθριας φωτιάς. Οι καλικάντζαροι λάμβανανπολλέςμορφές στη λαϊκή παράδοση και στοίχειωναν τη φαντασία των παιδιών, ωςπαραδείγματα σκανταλιάς και χαλασμού.
Ο Μεγάλος όμως Αγιασμός γίνεταιανήμερα των Θεοφανίων εντός των Εκκλησιών σε ειδική εξέδρα στολισμένηεπί τηςοποίας φέρεται μέγα σκεύος γεμάτου ύδατος. Στη συνέχεια γίνεται ηκατάδυση τουΣταυρού στη Θάλασσα. Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη δίνειστο νερόκαθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχώνμετά τηκατάδυση τρέχουν στις παραλίες της θάλασσας ή στις όχθες ποταμών ήλιμνών καιπλένουν τα αγροτικά τους εργαλεία ακόμη και εικονίσματα. Κατά τη κοινήλαϊκήδοξασία ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν τηναρχική δύναμηκαι αξία τους που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό.
Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεναποτελεί παρά μόνο ακριβώς πιστή επιβίωση των αρχαίων δοξασιών. Οιαρχαίοι π.χ.Αθηναίοι είχαν τη τελετή (διαδικασία) των γνωστών «Πλυντηρίων» όπως τηναποκαλούσανκατά την οποία μετέφεραν «εν πομπή» στην ακτή του Φαλήρου το άγαλμα τηςΑθηνάς.Εκεί το έπλεναν με θαλασσινό νερό για να το καθαρίσουν από ρίπους καιναανανεωθούν οι ιερές δυνάμεις του αγάλματος.
Μια συνήθεια που κρατούσε όλο τοΔωδεκαήμερο της Θράκης ήταν ότι πλύση στο διάστημα αυτό δεν έβαζαν οιΘρακιώτισσες. Ακόμα δεν έβγαζαν τη στάχτη μέσα από τα σπίτια τους γιανα μηβγει έξω, έλεγαν, το μπερεκέτι (πλούτος, αφθονία) του σπιτιού. Τηφύλαγαν κάπουκαι όταν περνούσε το Δωδεκάμερο θα την έριχναν στα σκουπίδια. Δεν τοείχαν σεκαλό να βγαίνουν τις νύχτες και να βραδιάζονται σε ξένο σπίτι. Γι’ αυτόκι ότανείχε ξένο πράμα κάποιος στο σπίτι του, κοίταζε να το γυρίσει όσομπορούσε πιογρήγορα. Σαν δανειζόσουν το σίδερο ή το καβουρδιστήρι της γειτόνισσας ή ότι άλλο πράμα τουνοικοκυριού της, θα ΄πρεπε να το επιστρέψεις προτού να ‘ρθει το βράδυ,γιατίαλλιώτικα θα έστελναν να σου το γυρέψουν κι εσύ θα ντροπιαζόσουν.
